Sauti za Kiswahili - Sarufi na Matumizi ya Lugha Kiswahili Notes

• Utangulizi
• Irabu (Vokali)
  • Matamshi/Uainishaji wa Irabu
• Konsonanti
  • Aina za Ala za Sauti
  • Matamshi/Uainishaji wa Konsonanti

Utangulizi

• Kuna makundi mawili ya sauti za kiswahili:
  • Irabu (Vokali);
  • Konsonanti; 

Irabu (Vokali)

a, e, i, o, u

• Sauti ambazo hutamkwa kwa ulaini bila hewa kuzuiliwa katika ala za sauti.

Matamshi/Uainishaji wa Irabu

• a ni ya katikati na chini kinywani na midomo ikiwa imeviringa.
  
• e ni ya mbele na kati kinywani na midomo ikiwa imetandazwa.
  
• i ni ya mbele na juu kinywani na midomo ikiwa imetandazwa.
  
• o ni ya nyuma na kati kinywani na midomo ikiwa imeviringa.
  
• u ni ya nyuma na juu kinywani na midomo ikiwa imeviringa.

Konsonanti

b, ch, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, v,w, y, z

• Sauti ambazo wakati wa kutamkwa hewa huzuiliwa katika ala za sauti.
• Kuna aina mbili kuu za sauti za konsonanti:
  1. Sauti Ghuna - konsonanti hizi zinapotamkwa, hewa hutikisa nyuzi za sauti
  2. Sauti Sighuna - konsonanti hizi zinapotamkwa, hewa haitikisi nyuzi za sauti

Aina za Ala za Sauti

Ala Tuli

• Ambazo hazisogei mtu akitamka k.m. meno, ufizi, kaa kaa gumu, kaa kaa laini na koo/koromeo.

Ala sogezi

• Ambazo husogea mtu akitamka k.m. midomo na ulimi.

Matamshi/Uainishaji wa Konsonanti

• Huainishwa kulingana na inapotamkiwa, kuwepo au kutokuwepo kwa mtetemeko katika nyuzi za sauti na jinsi hewa inavyozuiliwa katika ala k.m. /p/ ni ya midomo, kipasuo na sighuna

Vipasuo

• Konsonanti ambazo wakati wa kutamkwa hewa husukumwa, huzuiliwa kabisa na kuachiliwa kwa ghafla na mpasuko mdogo kutokea.

Vikwamizo/Vikwaruzo

• Konsonanti ambazo wakati wa kutamkwa hewa hupitishwa katikati ya ala kwa kukwamizwa.

Kipasuo kwamizo/kwaruzo

• Konsonanti ambayo wakati wa kutamkwa hewa husukumwa nje kwa nguvu, huzuiliwa kabisa halafu mwanya mdogo huachwa hewa ipite kwa kukwamizwa.

Nazali/Ving’ong’o

• Konsonanti ambazo wakati wa kutamkwa kuna kiasi cha hewa huachiliwa na kupitia puani

Kitambaza

• Konsonanti ambayo wakati wa kutamkwa hewa husukumwa kwa nguvu, kuzuiliwa na kuachiliwa ipite kando ya ulimi

Kimadende

• Konsonanti ambayo wakati wa kutamkwa hewa husukumwa, kuzuiliwa na kuachiliwa na kusababisha ncha ya ulimi kupigapiga ufizi mfululizo.

Nusu irabu/Viyeyusho

• Konsonanti ambazo wakati wa kutamkwa hewa hupitishwa katikati ya ala kwa ulaini kama katika utamkaji wa irabu