Ukubwa na Udogo; Umoja na Wingi - Sarufi na Matumizi ya Lugha Kiswahili Notes

Ukubwa na Udogo

Maneno huwekwa katika ukubwa au udogo yanapozidi kiasi cha wastani kinachotarajiwa. Hali ya ukubwa na udogo hutumika hasa unaposifia au kudharau kitu

Ukubwa

Nomino zote katika hali ya ukubwa huwa katika ngeli ya LI-YA. Tunaweka maneno katika ukubwa kwa kuongeza kiungo JI na/au kutoa kiwakilishi cha ngeli

Udogo

Maneno huwekwa katika udogo ili kusifia udogo wao au kudharau kiasi chake. Nomino zote katika hali ya udogo huwa katika ngeli ya KI-VI. Maneno huwekwa katika udogo kwa kuongeza kiungo ki- au kiji-.
Katika baadhi ya maneno, kiambishi kiwakilishi cha ngeli huachwa nje tunapoweka maneno katika udogo.

Wastani

Hii ni hali ya kawaida/katikati ya nomino. Si kubwa si ndogo.

	WASTANI	UDOGO	UKUBWA
1.	mtu	kijitu	jitu
2.	mto	kijito	jito
3.	kitu	kijikitu	jikitu
4.	mtoto	kitoto/kijitoto	toto/jitoto
5.	mlango	kijilango	lango
6.	mwiko	kijimwiko/kijiko	jimwiko
7.	chungu	kijichungu	jungu
8.	nyumba	chumba/kijumba	jumba
9.	kikapu	kijikapu	kapu/jikapu
10.	miji	kijiji	jiji

Umoja na Wingi

Sentensi za Kiswahili zinaweza kubadilishwa kutoka kwa umoja hadi wingi, kulingana na ngeli yake.
Baadhi ya ngeli hubaki sawia katika umoja na wingi.

Mifano ifuatayo itakuonyesha umoja na wingi wa sentensi katika ngeli mbalimbali.

Ngeli ya A-WA
1.	Mtoto huyu ni mvivu sana.	Watoto hawa ni wavuvi sana.
2.	Mwizi aliyeiba ng'ombe wa mzee mkongwe amekamatwa na mwananchi.	Wezi walioiba ng'ombe wa wazee wakongwe wamekamatwa na wananchi
Ngeli ya KI-VI
1.	Kitabu chako kiko juu ya kitanda	Vitabu vyenu viko juu ya vitanda
2.	Chumba kile kidogo kimeangukia chungu	Vyumba vile vidogo vimeangukia vyungu.
Ngeli ya LI-YA
1.	Jani lile linaficha tunda kubwa ambalo limeiva	Majani yale yanaficha matunda makubwa ambayo yameiva.
2.	Jiko lolote lenye kaa moto litolewe nje	Meko yoyote yenye makaa moto yatolewe nje.
Ngeli ya U-I
1.	Mtaa huo hauna mti wowote	Mitaa hiyo haina miti yoyote.
2.	Huu ndio mto uletao maji katika mji wetu	Hii ndiyo mito iletayo maji katika mito yetu.
Ngeli ya U-ZI
1.	Ukuta mwingine umepigwa kwa upembe	Kuta nyingine zimevunjwa kwa pembe.
2.	Ubao mrefu uliokuwa kwenye ua wetu ulikatwa kwa upanga mweusi	Ndefu ndefu zilizokuwa kwenye nyua zetu zilikatwa kwa panga nyeusi.
Ngeli ya I-ZI
1.	Nyumba iliyo karibu na barabara ile imefungwa	Nyumba zilizo karibu na barabara zile zimefungwa.
2.	Ndoo yenye maji imewekwa juu ya mbao kubwa	Ndoo zenye maji zimewekwa juu ya mbao kubwa.
Ngeli ya U-YA
1.	Uyoga uliokuwa hapa umeoza.	Mayoga yaliyokuwa hapa yameoza.
2.	Mhindi wa kuchoma umeibiwa.	Mahindi ya kuchoma yameibiwa.
Ngeli ya YA-YA
1.	Mafuta na maji hayawezi kuchanganyika	Mafuta na maji hayawezi kuchanganyika.
2.	Marashi haya yananukia vizuri	Marashi haya yananaukia vizuri
Ngeli ya I-I
1.	Sukari imemwagika kwenye changarawe hii.	Sukari imemwagika kwenye changarawe hii.
2.	Damu ni nzito kuliko maji	Damu ni nzito kuliko maji.
Ngeli ya U-U
1.	Uji uliopikwa kwa unga wa wimbi ni mtamu kuliko ule wa mtama.	Uji uliopikwa kwa unga wa wimbi ni mtamu kuliko ule wa mtama.
2	Ugali ni tamu lakini mboga haina chumvi.	Ugali ni tamu lakini mboga haina chumvi.
Ngeli ya PA
1.	Mahali ambapo palipandwa maua panapendeza sana	Mahali ambapo palipandwa maua panapendeza sana.
Ngeli ya KU
1.	Huku niliko hakuvutii kama kwangu	Huku tuliko hakuvutii kama kwetu
2.	Kukimbia huku kunachosha.	Kukimbia huku kunachosha.
Ngeli ya MU
1	Nyumbani humu mna giza totoro	Nyumbani humu mna giza totoro