Kukanusha; Kinyume - Sarufi na Matumizi ya Lugha Kiswahili Notes

• Kukanusha
  • Kukanusha Wakati Uliopita (LI)
  • Kukanusha Wakati Timilifu (Uliopita Muda Mfupi) (ME)
  • Kukanusha Wakati Uliopo (NA)
  • Kukanusha Wakati Ujao (TA) 
  • Kukanusha Wakati wa Mazoea (HU) 
  • Kukanusha Wakati Usiodhihirika (A)
  • Kukanusha KI ya Masharti (KI)
  • Kukanusha PO ya Wakati (PO)
  • Kukanusha Hali ya Uwezekano (NGE)
  • Kukanusha Hali ya Uwezekano (NGALI)
  • Kukanusha Amri/Agizo (-a/-e)
  • Kukanusha Viunganishi vya Kujumuisha (NA, KA)
• Kinyume
  • Kinyume cha Kawaida
  • Kinyume cha Sifa
  • Kinyume cha Jinsia (Uume - Uke)
  • Kinyume cha Uhusiano
  • Kinyume cha Vitenzi
  • Kinyume cha Kutendua

Kukanusha

• Kukanusha ni kukataa au kukana kauli.
• Mara nyingi tunapokanusha, tuanaongeza kiambishi 'HA-' mwanzoni mwa kitenzi. Hata hivyo, kiambishi hicho hubadilika katika nafsi ya kwanza na ya pili umoja. Angalia jedwali lifuatalo.
  

  KIAMBISHI	MATUMIZI	MFANO
  SI	nafsi ya kwanza	si-ku-wa-on-a
  HU	nafsi ya pili	hu-ni-faham-u
  HA	nafsi ya tatu	ha-ta-chuku-a

  
  
• Viambishi vya wakati na vya hali pia hubadilika kama ilivyoonyeshwa katika ifuatavyo:

Kukanusha Wakati Uliopita (LI) - 'KU'

1. Kajuta alimpigia kura. - Kajuta hakumpigia kura.
2. Nilikupa nafasi yako. - Sikukupa nafasi yako.

Kukanusha Wakati Timilifu (Uliopita Muda Mfupi) (ME) - 'JA'

1. Maziwa ya nyanya yamemwagika. - Maziwa ya nyanya hayajamwagika.
2. Viwete wametembea. - Viwete hawajatembea.

Kukanusha Wakati Uliopo (NA) - '-I'

1. Unasoma sentensi ya kwanza. -  Husomi sentensi ya kwanza.
2. Zinafanana na nyota. - Hazifanani na nyota.

Kukanusha Wakati Ujao (TA) - 'TA'

1. Jua litawaka sana. - Jua halitawaka sana.
2. Watakaribishwa kwenye malango ya lulu. - Hawatakaribishwa kwenye malango ya lulu.

Kukanusha Wakati wa Mazoea (HU) - '-I'

1. Polisi wa jiji kuu huchukua hongo. - Polisi wa jiji kuu hawachukui hongo.
2. Bendera hufuata upepo. - Bendera haifuati upepo

Kukanusha Wakati Usiodhihirika (A) - '-I'

1. Anita ampenda Kaunda. - Anita hampendi Kaunda.
   
2. Chema chajiuza, kibaya chajitembeza. - Chema hakijiuzi, kibaya hakijitembezi.

Kukanusha KI ya Masharti (KI) - 'SIPO'

1. Ukimwadhibu mtoto, atapata adabu njema. - Usipomwadhibu mtoto hatapata nidhamu..
2. Bei yake ikishuka, nitainunua. Bei yake isiposhuka, sitainunua.

Kukanusha PO ya Wakati (PO) - 'SIPO'

1. Ulalapo usiku zima stima - Usipo lala usiku usizime stima
2. Mtoto aliapo mnyonyeshe. - Mtoto asipo lia usimnyonyeshe

Kukanusha Hali ya Uwezekano (NGE) - 'SINGE'

1. Ningekuwa nakupenda ningekwambia mapema. - Nisingekuwa nakupenda nisingekwambia mapema.
2. Zingekuwa nyingi, wangeziiba. - Zisingekuwa nyingi, wasingeziiba.

Kukanusha Hali ya Uwezekano (NGALI) - 'SINGALI'

1. Khadija angalisoma kwa bidii angalikuwa na cheo kikubwa. - Khadija asingalisoma kwa bidii asingalikuwa na cheo kikubwa
2. Yangalikuwa mabivu yangalianguka yenyewe. - Yasingalikuwa mabivu yasingalianguka yenyewe

Kukanusha Amri/Agizo (-a/-e) - 'SI'

1. Peleka kikapu hiki kwa nyanya.  - Usipeleke kikapu hiki kwa nyanya.
2. Chakula kiliwe. - Chakula kisiliwe.
3. Mpende adui yako. - Usimpende adui yako.
4. Waambieni watu wa mataifa yote. - Msiwaambieni watu wa mataifa yote.

Kukanusha Viunganishi vya Kujumuisha (NA, KA) - 'WALA'

1. Bafi alikuzaba kofi na kukupiga teke. Bafi hakukuzaba kofi wala hakukupiga teke.
2. Mama amepika chakula tukala pamoja. Mama hajapika chakula wala hatujala pamoja

Kinyume

• Maneno ya kinyume ni maneno yenye maana inayopingana.
• Inafaa ikumbukwe kwamba kuna tofauti kati ya kinyume na kukanusha. Kukanusha ni kukataa ujumbe wa sentensi bila kubadilisha maneno. Tunapokanusha, tunabadilisha viambishi pekee ili kupinga wazo la sentensi.
• Maneno ya kinyume huwa maneno mengine tofauti kabisa ambayo yanapingana kimaana bila kubadilisha maendelezo ya neno.

Kinyume cha Kawaida

Hisia, hali, dhana n.k

1. vita - amani
2. furaha - kilio
3. nuru - giza
4. shibe - njaa
5. mwanzo - mwisho

Kinyume cha Sifa

Sifa zinazopingana kimaana

1. tamu - chungu
2. kubwa - dogo
3. nzuri - mbaya
4. nyeupe - nyeusi

Kinyume cha Jinsia (Uume - Uke)

Majina ya kijinsia moja yanabadilishwa na kuwa jinsia ile nyingine.

1. baba - mama
2. mumewe - mkewe
3. mjomba - shangazi
4. kaka - dada
5. babu - nyanya
6. mvulana - msichana
7. ghulamu - banati
8. shaibu - ajuza

Kinyume cha Uhusiano

Kinyume cha vitu au dhana mbili zinazohusiana.

1. mwalimu - mwanafunzi
2. daktari - mgonjwa
3. mzazi - mwana
4. kiongozi - mfuasi

Kinyume cha Vitenzi

Tunabadilisha vitenzi kwa kuweka vitenzi vingine vyenye maana inayokinzana

1. ongea - nyamaza
2. penda - chukia
3. sifu - kashifu
4. simama -keti
5. lia - cheka
6. tabasamu - nuna
7. enda - kuja

Kinyume cha Kutendua

Vitenzi vinaweka katika kauli ya kutendua ili kuvikanusha.

1. fumba - fumbua
2. ficha - fichua
3. vaa - vua
4. anika - anua
5. kunja - kunjua