Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 hadi 15. Kwa kila nafasi umepewa majibu manne. Chagua lifaalo zaidi.

Mawasiliano ni sekta mojawapo __1__hatua sana __2__ kuvumbuliwa kwa teknolojia mpya. Siku hizi hata __3__ wanaohifadhi faili na kupokea simu ofisini wamepunguzwa. Ulimwengu umekuwa duara __4__ tu __5__ habari huweza kuenea __6__ katika muda mfupi sana. __7__, hakuna kizuri kisicho na dosari. Watu wenye __8__ mbaya wanatumia fursa hiyo kusambaza uvumi. Wengine husambaza picha zisizofaa __9__. Tusipochukua tahadhari tutaishia kujiuma kidole kwani
__10__.

Tangu siku zake za ujanani, Kiburi hakujua maana ya jirani __11__ siku moja __12__ na ya kumfika. Alikuwa __13__ watu ambao waliamini kuwa wakipatwa na __14__ ndugu atawasaidia. Alisahau kuwa __15__.

Kutoka swali la 16 hadi 30 jibu kulingana na maagizo.

16. Neno mwanahewa lina silabi ngapi?
    1. Tisa
    2. Tano
    3. Nne
    4. Nane
17. Genge ni kundi la watu linalofanya kazi pamoja ilhali kenge ni;
    1. ndege mwenye sura kama ya paka
    2. mnyama wa porini afananaye na mbuzi
    3. samaki afananaye na nyoka
    4. mnyama kama mamba mdogo
18. Ikiwa jana ilikuwa Alhamisi, mtondo ilikuwa;
    1. Jumatatu
    2. Jumapili
    3. Jumatano
    4. Jumanne
19. Andika sentensi ifuatayo katika usemi wa taarifa.
    Mama: Mwanangu, utanyolewa kesho jioni.
    1. Mama alimwambia mwanangu angenyolewa kesho jioni
    2. Mama akamwambia mwanawe atanyolewa siku iliyofuata jioni.
    3. Mama alimwambia mwanawe kuwa angenyolewa siku iliyofuata jioni.
    4. Mama alimwuliza mwanawe kama atanyolewa kesho.
20. Joka la indimu ni kwa inda ilhali mkono wazi ni kwa;
    1. ukarimu
    2. uchoyo
    3. ujanja
    4. uvivu
21. Ni maelezo yapi sahihi?
    1. Tathlitha ni shairi lenye mishororo minne kila ubeti.
    2. Ngonjera ni shairi la historia.
    3. Malenga hutunga mashairi na nyimbo.
    4. Tarbia ni shairi lenye mishororo miwili kila ubeti.
22. Ki imetumiwaje katika sentensi? Mwalimu alipoingia tulikuwa kukiimba.
    1. Kuonyesha udogo.
    2. Kuonyesha kuendelea kwa kitendo. 
    3. Kuonyesha masharti.
    4. Kuonyesha namna.
23. Miongoni mwa sehemu hizi za mwili, ni ipi iliyo tofauti na nyingine?
    1. Pafu
    2. Paja
    3. Kiganja
    4. Goti.
24. Ni methali ipi yenye maana sawa na 'usiache mbachao kwa msala upitao'?
    1. Usione kwenda mbele kurudi nyuma kazi.
    2. Usipoziba ufa utajenga ukuta.
    3. Ganda la muwa la jana chungu kaona kivuno.
    4. Bura yangu sibadili na rehani.
25. Tambua maneno yaliyopigwa kistari. Mwalimu mgeni atajiunga nasi mwakani.
    1. Kielezi, kihusishi
    2. Kivumishi, kiunganishi
    3. Kivumishi, kielezi
    4. Kiwakilishi, kivumishi.
26. Ni jina lipi la makundi lisilofaa?
    1. Bunda la nyuki.
    2. Shehena ya mzigo.
    3. Chane ya ndizi.
    4. Kilinge cha wachawi.
27. Chagua wingi wa sentensi ifuatayo.
    Karani na wifi walifika jana.
    1. Makarani na wifi walifika jana.
    2. Karani na mawifi walifika jana. 
    3. Makarani na mawifi walifika jana. 
    4. Akina Karani na wifi walifika jana.
28. Ni sentensi gani iliyotumia kwa kuonyesha sababu?
    1. Amekula wali kwa mchuzi.
    2. Alifurahi kwa kufikia utu uzima.
    3. Tatu kwa tano ya wanafunzi ni wavulana.
    4. Maria ataenda kwa shangazi yake kesho.
29. Ni nomino zipi zilizo katika ngeli ya I-I?
    1. Maji, marashi
    2. Meza, dawati
    3. Mkate, maembe
    4. Mvua, chumvi
30. Ni nahau ipi yenye maana ya kupata taabu au shida?
    1. Kula mwata
    2. Kata kamba
    3. Piga mbiu
    4. Laza damu.

Soma kifungui kifuatayo kisha ujibu maswali 31 hadi 40.

Subira alikuwa barobaro ambaye hakujimudu kimasomo. Alikuwa kisubutu masomoni. Hata hivyo, alijaliwa kipawa katika riadha. Alionekana kila asubuhi akifanya mazoezi ya kukimbia. Wapo waliomhurumia kuwa huenda hakuwa na akili razini. Weng walisikika wakisema alikuwa akiadhibiwa na Mungu. Akiwa mkembe walidai kuwa alitumwa na nyanya yake gulioni lakini akakataa.

Watu wengi walijisaili mbona akaanza kukimbia miaka mitano baada ya nyanya yake kutembelewa na Izraili wa kaputi. Baada ya kufanya mazoezi kwa muda mrefu, Subira alianza kushiriki katika mashindano mbalimbali. Aliposhiriki mara ya kwanza, alishika nanga licha ya mazoezi ya bidii nyingi.

Aliendelea kufanya mazoezi pasi na kwenda nguu. Alivyozidi kujitahidi katika mazoezi ndivyo wengi walivyoendelea kumbeza. Hakubwaga silaha kamwe. Aliamini lisani ya wahenga isemayo kuwa atafutaye hachoki na akichoka keshapata. Mwaka uliofuata akiwa na umri wa miaka kumi na sita alishiriki tena katika mbio za masafa marefu. Alipata mwamko mpya alipofahamu kuwa ingawa hakushinda hali yake ilizidi kuimarika.

Alizidi kujiongeza maarifa. Akawa na matumaini kama tai kuwa siku moja angeibuka kifua mbele. Nusu mwaka baadaye, Subira alichaguliwa kuwa miongoni mwa wawakilishi wa nchi yao katika mbio za masafa marefu duniani. Huo ukawa ndio mwanzo mkoko unaalika maua. Nyota yake ikaanza kung'aa na mambo yakaanza kumwendea mserego. Aliamini lisani ya wahenga isemayo kuwa papo kwa papo kamba hukata jiwe.

Ulimwengu mzima ulishuhudia Subira akinyakua nishani ya dhahabu katika michezo hiyo duniani. Subira aliyekuwa akidhalilishwa na kupakwa tope akawa anasifika kote. Jina lake likawa kibwagizo midomono mwa wengi. Miaka michache baadaye akawa tajiri wa kutajika. Waliomcheka wakakosa pa kuziweka nyuso zao. Walipata funzo kuwa dhamira ni dira na nia zikiwa pamoja, kilicho mbali huja karibu.

31. Kulingana na aya ya kwanza, ni kweli kusema kuwa;
    1. Subira alikuwa wembe shuleni
    2. Subira alifanya mazoezi ya kukimbia machweo
    3. Subira alihurumiwa na wanakijiji wote
    4. Subira hakujiweza sana masomoni
32. Baadhi ya wakazi walisema kuwa Subira alikuwa akiadhibiwa kwa sababu;
    1. hakuwa na akili timamu
    2. akiwa mdogo alitumwa na bibi yake lakini akakataa
    3. hakuwa mcha Mungu
    4. mienendo yake haikuvutia
33. Neno gulioni lina maana gani kulingana na kifungu?
    1. Sokoni
    2. Dukani
    3. Mtoni
    4. Shambani
34. Ni methali ipi mwafaka kuelezea tabia za Subira baada ya kushindwa katika jaribio la kwanza?
    1. Mbio za sakafuni huishia ukingoni
    2. Asiyekujua hakuthamini.
    3. Kuvunjika kwa mwiko si mwisho wa upishi.
    4. Mtegemea nundu haachi kunona.
35. Ni nini maana ya alishika nanga kulingana na kifungu?
    1. Alipoteza matumaini
    2. Alikuwa wa mwisho.
    3. Alibadili nia.
    4. Alikuwa wa kwanza.
36. Kushinda kwa Subira hatimaye kulitokana na;
    1. ujuzi, bidii na tamaa
    2. umri, ujana na utepetevu
    3. laana, maarifa na bidii
    4. bidii, ulegevu na ujuzi.
37. "Akawa na matumaini kama tai." Hii ni mfano wa fani ipi ya lugha?
    1. Kinaya
    2. Chuku
    3. Istiara
    4. Tashbihi.
38. Subira alikuwa akishiriki michezo katika dunia nzima. Hii inamaanisha alikuwa;
    1. hadhi yake ya kimichezo ilipanda 
    2. mtalii wa kutembelea mataifa
    3. mweledi wa kusafiri miji mikubwa
    4. mpenda anasa za dunia.
39. Ni nini maana ya kupakwa tope kulingana na kifungu?
    1. Kutegemewa
    2. Kuharibiwa jina
    3. kuaibishwa
    4. kuchukizwa.
40. Kichwa kinachofaa kifungu hiki ni kipi?
    1. Juhudi si pato.
    2. Tusiwe wa kutegemea wengine.
    3. Uvumilivu hutamausha maishani.
    4. Tusikate tamaa.

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali 41 hadi 50.

Kila mwanadamu ameumbwa akiwa na uwezo wake maalum. Mungu alifanya hivyo makusudi kabisa. Hebu fikira ulimwengu wenye watu ambao kila mmoja anajitosheleza. Yaani kila mtu anaweza kujifanyia kila kitu apendavyo. Ulimwengu usingehitaji watu wanaosomea kazi mbalimbali wala watu wasingetegemeana. Upendo na huruma vingekuwa havipo dunaini.

Mungu aliwaumba watu na vipawa vyao mbalimbali. Hata wanaofikiriwa kuwa hawana vipawa, ukiwachunguza vizuri utaona kuwa wana upekee fulani katika jambo wanalolimudu vizuri. Wakati mwingine, sio lazima jambo hilo liwe kubwa sana kiasi cha watu kulizungumzia. Kuna watu wasiokuwa na uwezo mkubwa wa kiuchumi lakini waliobarikiwa kwa uwezo wa kuzungumza vizuri au uwezo wa kuwashauri wengine wenye mahitaji mbalimbali. Hili linatukumbusha kuwa hata vipawa tunavyofikiri kuwa si vikubwa vina thamani kubwa ajabu.

Ingawa kila mtu ana kipawa chake, kuna watu wengi wasioweza kutambua vipawa vyao. Sababu moja inayowafanya washindwe kutambua vipawa hivyo ni kule kutokuwa na mtu wa kuwaongoza na kuwahimiza kuandama safari ya vipawa vyao. Sababu nyingine ni kwamba watu wengine hawaviamini wala kuvithamini vipawa vyao. Kwa mfano mtu anaweza kuwa na kipawa cha kucheza kandanda lakini akawa anataka kuwa daktari hata kama huo udaktari haumo katika damu yake. Mtu anapopuuza kipawa chake na kukifuata kingine tofauti huwa hana hamy na raha ya kufanya kazi ambayo hatimaye atakuwa amechagua kuifanya.

Wakati mwingine watu hupotishwa kuviacha vipawa vyao. Jamaa na marafiki huweza kumshawishi mtu kukiacha kipawa chake na badala yake kukifuata kile cha wale wanaomshauri. Mara nyingi wanaomshawishi mtu kuacha kipawa chake huwa hata hawajauelewa uwezo wa wanayemshauri. Japo watu wengine hufanikiwa kwa kuelezwa kufuata njia ambayo haikuwahusu, wengine hushindwa kufanikiwa, huwa kuna asilimia kubwa inayojilazimisha kuifanya kazi amambo haihusiani na talanta yao moja kwa moja.

Ni vizuri kutambua kwamba kuwa na kipawa tu hakutoshi. Kipawa cha mtoto ni mche unaohitaji maji, mwanga na mazingira mazuri yasiyo na magugu ili uweze kuimarika na kustawi, la sivyo utanyauka na kukauka. Mwenye kipawa anafaa kukilea kwa kukifanyia mazoezi ili kukiboresha. Anafaa kuwa na nidhamu ya kukiendeleza hadi kitakapokomaa. Anahitaji kufuata ushauri na mwongozo wa watu wengine ambao wamekitumia vizuri kipawa sawa na chake.

Tunafaa kutambua kuwa vipawa ni vingi jinsi walivyo watu. Vilevile hata watu wenye kipawa kile kimoja wana uwezo tofauti. Kama wasemavyo wahenga akili ni nywele kila mtu ana zake. Tukumbuke kuwa hata vidole havilingani

41. Kulingana na aya ya kwanza ni kweli kuwa;
    1. bila kuwa na elimu wanadamu hawawezi kusaidiana
    2. kila binadamu ana mambo maalum anayopenda
    3. watu wanaojifanyia kila kitu huwashangaza wanajamii 
    4. hali ya kutegemeana husaidia kujenga maadili.
42. Kwa mujibu wa aya ya pili;
    1. watu wengi hudhani kuwa wengine hawana vipawa
    2. kuna vipawa vya thamani kuliko vingine
    3. wakati mwingine watu wenye vipawa hawagunduliwi
    4. wasiokuwa na uwezo mkubwa wa kiuchumi wamebarikiwa.
43. Kifungu kinaonyesha kuwa watu wengi hawawezi kutambua vipawa vyao kwa sababu;
    1. hukosa mwongozo unaofaa wa kukuza vipawa vyao
    2. huwa hawafurahishwi na vipawa vyao kama wenzao
    3. huwaza kuwa kutambua vipawa kunachukua muda mrefu
    4. hufikiri kuwa kipawa cha udaktari ndicho bora maishani.
44. Ni kauli ipi sahihi kulingana na kifungu?
    1. Wasiojua umuhimu wa kazi huwazuia wengine kushughulikia kazi zao
    2. jamaa na marafiki huweza kumnyima mtu fursa ya kukuza kipawa chake
    3. wanaotoa ushauri kuhusu vipawa huwa wanawajua wenye vipawa hivyo
    4. kubadilisha kazi huifanya isiwe ya kuvutia kwa wale wanaifanya
45. Kifungu kimebainisha kuwa;
    1. watu hufanya vizuri kuwashauri wengine kuacha vipawa vyao
    2. ushawishi wa marafiki huwa mkubwa zaidi kuliko wa wenye kipawa
    3. baadhi ya wanaoshauriwa kufuata vipawa tofauti na vyao hufaulu maishani
    4. ukujazi wa vipawa hutofautiana kulingana na imani ya mtu kwa Mungu
46. Ni maelezo yapi si sahihi kulingana na mwenye kipawa?
    1. Anahitaji kukifanyia mazoezi ili kukiboresha
    2. Anahitaji kuhakikisha amekiimarisha hadi kitakapokomaa.
    3. Anafaa kufuata mfano wa wengine wenye vipawa sawa na chake.
    4. Anafaa kuwategemea wengine kukijenga kipawa chake
47. Ni neno lipi ni kisawe cha kipawa?
    1. Nishani
    2. Ilhamu
    3. Kipaji
    4. Dhima
48. Maneno... kipawa cha mtoto ni mche unaohitaji maji." yametumia fani ipi ya lugha?
    1. Istiara
    2. Tashbihi
    3. Kinaya
    4. Majazi
49. Katika kifungu maana ya methali "Akili ni nywele kila mtu ana zake' ni;
    1. watu wenye hamu ya kushirikiana hutofautiana
    2. viwango vya uwezo wa watu vinatofautiana
    3. mitazamo ya watu kuhusu vipawa ni tofauti
    4. watu wanaothamini vipawa hutofautiana.
50. Ni nini maana ya wanalolimudu kama ilivyotumiwa katika kifungu?
    1. Wanaloweza kulifanya
    2. Wanalolipenda
    3. Wanaloliamini
    4. Wanalofurahia kulipenda.

INSHA

Umepewa dakika 40 kuandika Insha yako.

Malizia insha yako kwa maneno haya.

................................................................................................................Hakika tukio la siku hiyo haliwezi kusahaulika maishani.

MARKING SCHEME

1. D
2. B
3. C
4. A
5. D
6. B
7. C
8. A
9. D
10. B
11. D
12. B
13. C
14. D
15. A
16. C
17. D
18. A
19. C
20. A
21. C
22. B
23. A
24. D
25. C
26. A
27. C
28. B
29. D
30. A
31. D
32. B
33. A
34. C
35. B
36. A
37. D
38. A
39. C
40. D
41. D
42. C
43. A
44. B
45. C
46. D
47. C
48. A
49. B
50. A

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila nafasi umepewa majibu manne. Chagua jibu lifaalo zaidi kati ya yale uliyopewa.

Ufugaji wa kuku ni njia mojawapo ya uwekezaji __1__sana na watu wengi __2__ kujiimarisha kiuchumi. Kuku hawa hufungiwa ̧__3__ na __4__ vyakula vinavyonunuliwa madukani. Kama __5__ wahenga __6__. Mfugaji __7__ ipasavyo hupata hasara kwani kuku huhitaji kutunzwa kwa makini nyakati __8__. Bila shaka shughuli hii ni __9__ njia za kukabiliana na uhaba wa nafasi za ajira nchini.

Maki alielewa vyema maana ya methali isemayo __10__ Japo alifanya kazi ya __11__, aliweka akiba __12__ hadi __13__ mtaji wa kuanzisha biashara __14__. Kwa njia hiyo, __15__hali yake ya maisha.

 
Kutoka swali la 16 mpaka 30, jibu kila swali kwa kuchagua jawabu lifaalo zaidi.

16. Andika usemi wa taarifa wa sentensi ifuatayo.
    "Mto huu una mamba wengi," Shindo alisema.
    1. Shindo alisema kuwa mto huo huwa na mamba wengi.
    2. Shindo alisema kwamba mto huo ulikuwa na mamba wengi.
    3. Shindo alisema kwamba mto huo ungekuwa na mamba wengi.
    4. Shindo anasema kuwa mto huo una mamba wengi.
17. Jora ni kwa vitambaa kama vile kande ni kwa
    1. samaki
    2. maua
    3. vibarua
    4. mawele.
18. Chagua maelezo yaliyo sahihi.
    1. Pimamaji ni kifaa cha kupimia usawa wa ukuta.
    2. Fuawe hutumiwa na maseremala kutobolea mbao.
    3. Mvukuto hutumiwa na wahunzi kupulizia moto.
    4. Timazi hutumiwa kupimia usawa wa sakafu.
19. Andika sentensi ifuatayo kwa wingi.
    Wimbi ulipepetwa kwa uteo ule.
    1. Mawimbi yalipepetwa kwa teo zile.
    2. Wimbi ulipepetwa kwa teo zile. 
    3. Mawimbi yalipepetwa kwa teo ile.
    4. Wimbi ulipepetwa kwa teo ile.
20. Tegua kitendawili kifuatacho.
    Mtoto wangu mvivu hapandi mlima
    1. Upepo
    2. Mvua
    3. Mto
    4. Kobe.
21. Chagua sentensi yenye kiwakilishi cha pekee.
    1. Vijana wote walishiriki michezo lakini wale walicheza vizuri zaidi.
    2. Dawati langu lina vitabu vingi lakini lake lina vichache tu.
    3. Mji huu na umeme lakini ule hauna miundomsingi muhimu.
    4. Shule yetu ina walimu wa kutosha lakini nyingine zina wachache tu.
22. Salwa ni mtoto wa dada yangu. Jina linalofaa zaidi kwangu kumtajia Salwa ni
    1. mpwa
    2. umbu
    3. mkoi
    4. mkazamwana.
23. Tambua sentensi iliyoakifishwa ipasavyo zaidi.
    1. Mwezi uliopita Februari- kulikuwa na joto jingi.
    2. Tulihitaji viungo vifuatavyo: dania, iliki, karafuu na mdalasini.
    3. Mama aliniambia: usiwe mtu anayependa kustarehe.
    4. Maneno yote; yale yaliyoandikwa; yalikuwa sahihi.
24. Kipande cha pili katika mshororo wa shairi huitwaje?
    1. Ukwapi
    2. Mwandamizi
    3. Utao
    4. Mloto.
25. Baada ya hukumu kutolewa, mshatakiwa alituma ombi la kutaka hukumu ile ibatilishwe na kesi isikilizwe upya. Kwa hivyo mshtakiwa
    1. alikata rufaa
    2. aliruka kesi
    3. alitoa dhamana
    4. aliahirisha kesi.
26. Chagua kitenzi kilichoundwa kutokana na kivumishi
    1. Maandishi - andika 
    2. Upishi-mapishi
    3. Mcheshi - kicheko 
    4. Mwangalifu - angalia
27. Ni jozi ipi iliyo sahihi?
    1. Punda, nirihi 
    2. Bata, kiyoyo
    3. Paka, kilebu
    4. Ndovu, shibli.
28. Bainisha matumizi ya kiambishi 'ki' katika sentensi ifuatayo.
    Kijana huyo akipewa nafasi atapambana kishujaa.
    1. Wakati, namna
    2. Kuendelea, jinsi
    3. Masharti, jinsi
    4. Udogo, masharti.
29. Maelezo yapi hayaonyeshi maana ya neno 'changa'?
    1. Kukusanya fedha ili kutimiza haja fulani.
    2. Kupata maumivu ya viungo.
    3. Hali ya kitu kukosa kukomaa.
    4. Namna ya samaki wa baharini.
30. Chagua methali yenye maana sawa na hii.
    Nazi mbovu ni harabu ya nzima.
    1. Nzi mmoja huoza ngombe.
    2. Samaki huanza kuoza kichwani.
    3. Mkataa pema pabaya panamwita 
    4. Mpiga ngumi ukuta huumiza mkonowe.

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu swali la 31 mpaka 40.

Mengi yamesemwa kuhusu ufisadi. Si wanasiasa, si mapadre, si mashehe, si viongozi wengineo wa jamii, wote wametoa mchango wao juu ya suala hili nyeti. Kila linaloenda mvange, sababuye ufisadi. Nchi haina ustawi, kiini ni ufisadi. Kusambaratika kwa miundomsingi asili yake ni ufisadi.

Je, hapo ulipo unaelewa ufisadi kuwa ni nini? Huenda umewahi kujituliza na kutafakari juu ya ufisadi. Unahusika vipi na ufisadi? Umewahi kuathirika na ufisadi, wewe binafsi au kupitia kwa aila na masahibu? Kila mzalendo halisi anastahili kujisaili nafsi yake kupitia kwa maswali haya.

Wakati unapoendelea kuzingatia maswali hayo hebu tuzame kwenye kina cha ufisadi. Kijelezi cha ufisadi ni ile hali ya kutenda au kushiriki mambo yanayosababisha uharibifu au uborongaji wa kanuni au taratibu zilizokubalika kutekeleza mambo. Katika hali hii, ufujaji na ubanangaji huwa vyombo vya ufisadi. Madhumuni yake ya jumla ni kubatilisha haki, kuvotana na haki na hatimaye kuifanya isifuate mkondo wake sahihi.

Mbegu ya ufisadi ni uchoyo; kimsingi, chimbuko la ufisadi ni ubinafsi uliokithiri. Dhana ya kujiwazia kibinafsi katika shughuli zote ndiyo humpa ubinafsi nishati ya kujiendeleza. Kila mja ana kiwango fulani cha ubinafsi. Hali hii ndiyo hupelekea kujitahidi kwa jino na ukucha ili kujihifadhi na kujiendeleza. Ubinafsi wa aina hii hauna kasoro kwani humpa binadamu msukumo wa kujishughulikia kwa lengo la kijipatia natija inayofaidi aila, jamii na hatimaye taifa kwa jumla.

Uchoyo wa mimi-hiki, mimi-hicho, mimi-kile na hatimaye mimi-kila kitu ni uchuro. Ufisadi nao ni uchuro. Ni dude, jinyama, jipweza lenye minyiri isiyohesabika. Minyiri hiyo imepenyeza katika nyanja zote za maisha ya mtu binafsi na ya taifa kwa jumla. Ufisadi umeshamiri na kuzagaa hadi kufikia kiwango cha kimataifa.

Vuta taswira hali ya waja wazito wawili ambao zao zimewadia. Mmoja anajiweza anawasilishwa hospitalini kwa gari. Wa pili hana mbele wala nyuma amefika kwa miguu au pengine kwa rukwama. Kisia mwenyewe ni nani atakayehudumiwa kwanza. Ukitafiti utagundua kuwa sababu ni ufisadi. Mmoja atatadarukiwa ilhali mwenzake . atakawilishwa. Haya pengine ni kutokana na matumaini ya kupewa bahashishi ambayo kwa kweli ni namna ya hongo. Kumbuka, wahudumu wawa hawa ni waajiriwa wapokeao mishahara mwisho wa mwezi.

Katika amali za biashara, uborongaji wa taratibu unadhihirika hasa katika utoaji wa zabuni za miradi mbalimbali ambapo suala kubwa ni kasma. Kiasi na jinsi ni baada ya kuhakikisha kuwa tenda imeliendea shirika fulani. Kasma lazima ipatikane! Si hoja kuwa pesa za kugharamia miradi hii zimetokana na ruzuku au mikopo kutoka kwa wafadhili. Ghushi za kila aina zitatumiwa ili kasma ipatikane. Katika hali kama hii, si ajabu matokeo ni kuharibika kwa miundomsingi katika sekta mbalimbali zinazohusika na usambazaji wa huduma kwa wananchi.

Ni dhahiri shahiri kuwa kila mmoja anapaswa kujumuika katika kitali hiki dhidi ya ubinafsi, ufisadi na ubanangaji. Sote tukianzia na viongozi, tunapaswa kujifunga nira kupambana na ufisadi. Wananchi wahamasishwe juu ya wajibu wao katika vita hivi vikali. Sote tuzinduke na kufahamu hicho kidogo cha ziada, hiyo fadhili, mapendeleo hayo ambayo msingi wake ni kuvuruga utaratibu yatatuponza. Changamoto kwa kila mmoja wetu ni: Tuko tayari kuziasa nafsi zetu ili zitambue athari za ubinafsi na hivyo kuzikabili vilivyo? Tutakapotambua kuwa waendelezaji wa ubinafsi ni mimi na wewe, hapo ndipo vita hivi vitakapoanza kufanikiwa.

31. Kulingana na aya ya kwanza
    1. viongozi mbalimbali wa kijamii wamehusishwa na ufisadi
    2. ufisadi ni chanzo cha kuvurugika kwa mambo mengi katika jamii
    3. viongozi wamepuuza mchango wao katika vita dhidi ya ufisadi
    4. kuharibika kwa miundomsingi kumefanya watu wawe mafisadi.
32. Si kweli kusema kuwa
    1. mwandishi ana hakika kwamba msomaji amewahi kuwazia ufisadi
    2. wakati mwingine ufisadi haumwathiri mtu moja kwa moja
    3. jamaa na marafiki wanapofikwa na madhara sisi huathirika pia
    4. mtu anayeipenda nchi yake anapaswa kuwaza kuhusu misingi ya ufisadi.
33. Ufisadi hasa unahusu nini?
    1. Utoaji wa pesa kinyume na sheria. 
    2. Kutojua vizuri sheria za jamii yake.
    3. Njama za kubadilisha mkondo wa haki.
    4. Kujuana na walio katika nafasi za uongozi.
34. Maana ya 'kujitahidi kwa jino na ukucha' ni 
    1. kuvumilia shida ili uweze kufanikiwa
    2. kushiriki njama ziletazo maangamizi 
    3. kupigana na wale wanaokiuka sheria
    4. kufanya bidii kwa vyovyote vile.
35. Mwandishi anasema kuwa ubinafsi hauna shida ikiwa
    1. utamletea mtu manufaa anayotarajia
    2. haujagunduliwa na vyombo vya dola
    3. wanaoathirika na hulka hiyo ni wachache 
    4. utazalisha manufaa yatakayowafaidi wote.
36. Taswira inayotolewa kuhusu hali iliyo hospitalini ni kuwa
    1. wagonjwa hufikishwa kwa njia ainati
    2. huduma zinatolewa kwa mapendeleo 
    3. ukabila unajitokeza katika kuwashughulikia wagonjwa
    4. wanaohudumiwa vizuri hawana shida ya kutoa bahashishi.
37. Utoaji wa zabuni bila kuzingatia utaratibu ufaao
    1. umeathiri utoaji huduma kwa wananchi
    2. hutokana na juhudi za serikali kukomesha ufisadi
    3. umesababisha kupatikana kwa huduma bora zaidi
    4. haujaliathiri taifa wala watu binafsi.
38. Ipi si njia ya serikali kupata pesa za kuendesha miradi yake?
    1. Ushuru
    2. Misaada
    3. Mikopo
    4. Rushwa.
39. Wito wa mwandishi katika aya ya mwisho ni kuwa
    1. tuwatambue mafisadi ili tukabiliane na uovu huu
    2. kila mmoja ajitahidi kugundua madhara ya ufisadi
    3. vita dhidi ya ufisadi vianze kwa sisi wenyewe kujiasa
    4. tuendeleze ubinafsi ili kufanikisha vita dhidi ya ufisadi.
40. Neno jingine lenye maana sawa na 'kitali' ni
    1. uovu
    2. juhudi
    3. vita
    4. harakati.

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu swali la 41 mpaka 50.

Mzee Maganga alikuwa tajiri maarufu katika mtaa wa Shwari. Wakazi wengi walimstahi kutokana na idili na maarifa yake ya kuendesha biashara. Aidha mzee huyu asingejumuishwa katika orodha ya adinasi wenye mkono birika. Hakika mzee huyu alikuwa mkwasi wa mali na moyo kwani mbali na kuwakidhia wanawe mahitaji yao yote, aliwasabilia wanakijiji kwa mengi. Wapo waliopewa ruzuku za vyakula, karo za wanao ada ya matibabu na hata vibarua almradi waweze kuzikimu aila zao.

Maganga mwenyewe hakuzaliwa na asali mdomoni. Inasemekana baba yake alikuwa fukara fukefuke. Kwa bahati nzuri alipata msaada wa kanisa akawaelimisha maganga na nduguze hadi vyuo vikuu. Ndugu zake walipata kazi serikalini lakini Maganga ambaye alisomea elimu biashara aliamua kuanzisha kazi yake binafsi. Alikuwa na maduka kadhaa kuanzia yale ya vipuri, ya nafaka, ya vitabu na hata kiwanda cha kukobolea mpunga.

Makali ya umri sasa yalianza kumlemea Maganga. Alikuwa si yule Maganga aliyerauka mapema kuenda kukagua shughuli katika biashara zake. Kila mara alijihisi mnyonge huku mwili wake ukilemewa na maumivu ya viungo. Maganga alijawa na hofu sio kwa sababu ya hali hii mpya kwani alielewa kuwa hii ni ada ya kila mja. Moyo ulimwuma kutokana na hali ya mwanawe wa pekee kuandama anasa kila uchao. Majanga alihofia kuwa angeenda kaburini na biashara zake.

Siku moja, Maganga alimwita mwanawe akamshtakia hali. Alimweleza kinagaubaga kuwa utendakazi wake ulikuwa ukikaribia ukingoni. Kijana alionyesha huruma machoni lakini moyo ulimdunda kwa raha ya kurithi milki ya baba yake. Mzee mwenyewe aliliona hili waziwazi. Hata hivyo alijitia hamnazo. Alimwagiza mwanawe ampelekee shilingi laki moja, pesa taslimu alizozifanyia kazi yeye mwenyewe. Kijana alimweleza mamaye, naye akaahidi kumpa fulusi zile baada ya juma moja.

Baada ya kupokea kitita kile kutoka kwa mama yake, kijana alimwendea mzee Maganga chumbani alimokuwa akiota moto. Bila kuzihesabu pesa zile, mzee alizitupa motoni zikateketea huku kijana amejitazamia tu, akingoja mzee atimize ahadi kwani ahadi ni deni. Hapo mzee alimtazama kijana akasema, "Nenda uniletee shilingi laki moja; jasho lako hasa!”

Kijana alikereka moyoni, akatuhumu kuwa mama alikuwa amemsaliti. Aliwaendea marafiki zake waliozoea kustarahe pamoja. Vijana wale walichanga bia, wakampa kiasi kile akaondoka kwa furaha. "Sasa baba atatambua kuwa mimi pia nina uwezo wa kuchuma”, akajiambia huku akielekea kwa baba yake. Hata hivyo hali ilikuwa kama ile ile ya kwanza. Moyo ulimwuma kijana kwa ujeuri wa babaye akaondoka huku akilaani.

Hamu ya kupata urithi ilimtia kijana ari ya kutimiza matakwa ya baba yake. Alibeba nguo chache akafunga safari kuenda katika mji wa mbali. Alipata kazi ya utwana akaifanya kwa hamu huku akitunduiza kidogo alicholipwa kila mwezi. Kwa miaka miwili, hakuthubutu kununua mavazi mazuri wala kushiriki anasa. Pesa zilipotosha, aliwaaga waajiri kwa heshima akafunga safari ya kurudi nyumbani. Wakati huu, alikuwa na hakika kwamba mambo yake yangetengenea.

Kijana alipofika nyumbani, hali yake ilikuwa ya kuhuzunisha. Alimwendea baba yake akampa pesa kama awali. Baba naye alikirudia kitendo kilekile. Kwa hamaki kuu, kijana aliutia mkono motoni bila kujali majeraha aliyopata akazitoa pesa zile kabla hazijateketea. Alimweleza babaye kimasomaso kwamba hakujali kukosa urithi lakini asingekubali jasho lake litiwe motoni. Aliondoka akajifungia chumbani mwake.

Siku iliyofuata, Maganga aliwaita wasimamizi wa biashara zake. "Sasa naona mwanangu ametambua kuwa uchungu wa mwana aujuaye ni mzazi. Ninampa usukani wa biashara zangu zote." Hapo ndipo kijana alipolifumbua fumbo la baba yake. Alimwangukia miguuni akamwomba radhi na kumshukuru kwa kumpa elimu isiyopatikana katika chuo chochote. Kijana aliendeleza biashara vizuri huku akijitenga na marafiki waliomshawishi kushiriki anasa. Hakika alifanikiwa hata kuliko baba yake. Akaiyeyusha hofu ya mzee Maganga

41. Chagua jibu lililo sahihi.
    1. Wanakijiji walimheshimu Maganga kwa utajiri wake.
    2. Maganga alikuwa mja mwenye mkono wazi. 
    3. Wote waliomwendea Maganga walipata msaada wa chakula
    4. Wachache waliyafahamu maarifa ya Maganga katika biashara.
42. Maisha ya utotoni ya Maganga yalikuwa
    1. ya starehe
    2. yenye dhiki tupu
    3. ya kutia moyo
    4. ya uhitaji.
43. Maganga alitofautianaje na ndugu zake?
    
    1. Alikuwa bora zaidi yao masomoni.
    2. Maganga alipenda kusaidiwa kuliko nduguze.
    3. Kinyume na ndugu zake, hakupendelea kazi za ajira.
    4. Maganga alifanikiwa maishani kuliko ndugu zake.
44. Kulingana na aya ya tatu, ni kweli kuwa
    1. umri ukizidi hudhoofisha utendakazi wa watu 
    2. ugonjwa unaweza kukwamisha ndoto zetu
    3. kufanya kazi kidindia husababisha maumivu ya viungo
    4. unyonge wa nafsi huunyima mwili nguvu zifaazo. 
45. Hofu ya Maganga hasa ilitokana na
    1. mauti yaliyokuwa yakibisha hodi
    2. uwezekano wa kukosa mrithi afaaye 
    3. tamaa ya mwanawe ya kurihi mali yake 
    4. njama alizofanya mkewe na mwanawe.
46. Ni kweli kusema kwamba
    1. kijana alimsikitikia baba yake kwa hali iliyomkabili
    2. Maganga hakutaka kumrithisha mwanawe mali
    3. janga la baba lilionekana kama neema na mwanawe
    4. mama hakutaka mwanawe arithishwe mali. 
47. Haikuwa vigumu kwa mzee kutambua kwamba kijana hakusumbukia pesa mara ya kwanza na ya pili kwa kuwa
    1. zilipatikana kwa urahisi sana
    2. zilipatikana kwa haraka sana
    3. kijana alikasirika zilipoteketezwa
    4. kijana hakuathirika sana zilipoteketezwa.
48. Mwanawe Maganga aliishi maisha gani katika mji wa mbali?
    1. Ya kujinyima
    2. Ya anasa
    3. Ya kitajiri
    4. Hatujaambiwa.
49. Maana ya methali "Uchungu wa mwana aujuaye ni mzazi" kulingana na kifungu ni kuwa 
    1. ni mzazi pekee anayezijua dhiki za mwanawe
    2. anayejua thamani ya kitu ni yule aliyesumbuka kukitafuta
    3. mtoto akimkosea mzazi heshima atafikwa na maafa
    4. maovu ya mtoto humwathiri zaidi mzazi wake.
50. Kijana alifanikiwa kuliko baba yake kwa kuwa
    1. aliwajibika zaidi
    2. alikuwa na maarifa zaidi 
    3. alipata mtaji mkubwa zaidi 
    4. alisaidiwa na watu wengi zaidi.

INSHA

Umepewa dakika 40 kuandika insha yako.

Andika insha isiyopungua kurasa moja na nusu ukifuata maagizo uliyopewa.
Ufuatao ni mwanzo wa insha. Iendeleze kwa maneno yako mwenyewe huku ukiifanya iwe ya kusisimua zaidi.

Ni kweli kuwa ibilisi wa mtu ni mtu. Ukweli wa methali hii ulibainika siku moja ambapo........................................................

MARKING SCHEME

1. C
2. A
3. D
4. B
5. C
6. A
7. A
8. D
9. B
10. A
11. C
12. B
13. D
14. D
15. A
16. B
17. D
18. C
19. B
20. C
21. D
22. A
23. B
24. C
25. A
26. D
27. B
28. C
29. D
30. A
31. B
32. A
33. C
34. D
35. D
36. B
37. A
38. D
39. C
40. C
41. B
42. D
43. C
44. A
45. B
46. C
47. D
48. A
49. B
50. A

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila nafasi, chagua jibu sahihi kati ya yale manne uliyopewa.

    Yena__1___kofia aina ya__2___kichwani: Jasho lilikuwa likimtiririka tiriri kwa kuwa kulikuwa na joto__4___mno. Alimwangalia__5___ yake na kushindwa la kufanya. Ajali hiyo ilimwacha mwenzake bila___6__ mmoja. Alipoona watu walimtania na kumbandika jina "kikono." Kutoka siku aliyoipata ajali, rafiki_____ Yona hakuendesha pikipiki tena. Alipowaona vijana wakiendesha pikipiki kwa__8___ aliwaonea__9___ na alipopata nafasi, aliwashauri kuwa haraka haraka haina baraka.

   Kiongozi___10___alizifuja pesa____11__ za umma na kujenga___12____kubwa ambacho kiliuzwa vinywaji vya aina mbalimbali.__13___ walikasirika na kugoma. Aliliwa___14__ na kupelekwa___15___ ambako alikaa kwa saa kumi. Siku iliyofuata alipelekwa mahakamani.

Kutoka nambari 16 hadi 30, chagua jibu lililo sahihi kulingana na maagizo uliyopewa.

16. Chagua wingi wa;
    Uwanja wangu una nyasi ndefu.
    1. Nyanja zangu zina nyasi ndefu.
    2. Nyanja zetu zina nyasi ndefu.
    3. Uwanja wetu una nyasi ndefu.
    4. Uwanja wetu una unyasi mrefu.
17. Chagua jina ambalo ni tofauti na mengine.
    1. Nasaba
    2. Jamaa
    3. Mbari
    4. Nikahi
18. Uadilifu, wema, ubora ni aina gani ya nomino?
    1. Nomino za wingi
    2. Nomino za dhahania
    3. Nomino za makundi
    4. Nomino za kuhesabika
19. Chagua kielezi ambacho hakijaambatanishwa vyema na aina yake.
    1. Mwakani - wakati
    2. Haraka - namna
    3. Kidogo - jinsi
    4. Mara mbili - idadi
20. Je, jina mede huwa katika ngeli gani?
    1. I-ZI
    2. U-YA
    3. A-WA.
    4. I-I
21. Mimi ni kifaa cha mkulima. Kazi yangu ni kutandaza mchanga au mbolea. Wakati mwingine mimi hukusanya takataka. Mimi ni nani?
    1. Beleshi
    2. Reki
    3. Jembe
    4. Mundu
22. Kamilisha takanali hii ya sauti. Yeye alifunga mzigo wake
    1. mwaa
    2. nga
    3. ji
    4. ndi
23. Tambua umbo hiii.
    
    
    
    1. Mistari sulub
    2. Mistari sambamba
    3. Mistari mshazari
    4. Mitari butu
24. Ni sentensi gani inayoonyesha majuto?
    1. Ningalifanya bidii ningalifaulu maishani
    2. Ningekuwa na hela ningenunua kalamu
    3. Nisingefuata ushauri wake nisingefaulu
    4. Nikifuata mawaidha nitafua dafu maishani
25. Ugonjwa unaofanya mgonjwa kukoja damu huitwaje?
    1. Kaswende
    2. Upele
    3. Safura
    4. Kichocho
26. Tegua kitendawili hiki:
    Chaenda mbali lakini hakiondoki.
    1. macho
    2. jua
    3. njia
    4. mto
27. Ni mdudu yupi ambaye hafyonzi damu?
    1. Bunzi
    2. Kiroboto
    3. Chawa
    4. Mbu
28. Ni sentensi gani inaonyesha ngeli ya KU-KU?
    1. Chumbani inle mlikuwa na kukurukakara
    2. Kule jehanamu kutakuwa na mateso tele
    3. Shuleni petu kuna madaraka mengi sana
    4. Kucheza kwake kuliwafurahisha mashabiki
29. Ng'ombe hurarama lakini chui
    1. huluza
    2. huvuma
    3. hunguruma
    4. hukorokocha
30. Neno dunia lina sauti ngapi?
    1. Tano
    2. Tatu
    3. Mbili
    4. Nne

Soma habari ifuatayo kisha ujibu maswali 31 hadi 40.

Vitabu vyote vitakatifu vinatufunza tuwe waaminifu na tusithubutu kamwe kuzungumza uongo kwani mambo ya uongo hayadumu. Nadhani ni kwa sababu hii wahenga wakaeleza kuwa njia ya mwongo ni fupi. Mzee siambiwi alitanabahi kuwa uongo haufai baada ya kuona mambo yamemzonga kama chafu anavyomzonga mbuzi.

Kijiji cha Maganya kiliangukiwa na nyota ya jaha kubwa baada ya wafadhili kujenga chuo cha mafunzo ya watoto yatima na shule. Kila mtu aliyekuwa na watoto yatima alitakiwa kwenda kuwasajili chuoni. Hapo wangesomeshwa mafunzo ya kawaida pamoja na kufunzwa taaluma za ufundi wa kila fani. Kulikuwa na kazi za uashi. Uhadisi, taaluma ya tarakilishi mingoni mwa kazi nyingine. Nafasi zilikuwa wazi kwa mtoto yeyote nchini muradi awe yatima na kufiwa na mzazi mmoja au wote wawili. Vilevile kulikuwa na sehemu ya walemavu wa aina zote katika chuo hicho. Hawa nao walikuwa na rabiba yao ya masomo kulingana na uwezo waliokuwa nao.

Mzee Siambiwi, aliyekuwa mtu bahili na mwenye kupenda kuyakwepa majukumu yake ya malezi alipiga bango vile angefaidika kwa fursa hiyo. Siku moja asubuhi Siambiwi alimwita mkewe na kumketisha kitako. "Sharti nimpeleke kitindamimba wetu nasari ya yatima." Siambiwi alimwambia mkewe huku macho ameyatoa ungedhani ni ya bundi.

Mkewe alikiona hicho kama kioja kikubwa kwani wote walikuwa hawajakata kamba, isitoshe mumewe alijiweza kifedha. Ubishi mkubwa ulizuka. Mzee Siambiwi alisisitiza kuwa kutompeleka mwanawe . asome hapo bure ni sawa na mtu mpumbavu ambaye huacha jua lichomoze ashindwe kuliota kisha alitafute waka wa jioni.

Majadiliano yakakomea hapo kama sentensi iliyowekwa kikomo. Majonzi hayo yalimchoma sana mama inoyoni hadi akapata maradhi ya shinikizo la damu yaliyompeleka jongomeo, bila nauli wala matwana. Asubuhi ya majogoo Mzee Siambiwi na mkembe wake mikononi alikuwa kwenye lango la nasuri ya yatima. Alipokelewa kwa heshima kubwa na bawabu na kuelekezwa alikostahili kwenda huko alimwandikisha mtoto kwa mwalimu mkuu kuwa yeye alimwokota njiani na hivyo ni msamaria mwema. Mtoto alipokelewa na kupewa yaya wa watoto wadogo.
Miaka ilipeperuka ungedhani imepachikwa mbawa. Kitimtim alikua na kuwa mkubwa. Inasomekana alikuwa na bongo la sumaku. Aliongoza kwenye mitihani yake yote hadi akaingia chuo kikuu. Huko alifuzu na kupata kazi ya uhandisi. Alikuwa mhandisi mkuu nchini. Siambiwi wakati huo pesa zilikuwa zimemwishia na kubaki maskini hohehahe.

Siku moja alifunga safari kwenda jijini kumtafuta mwanawe ili akamwombe usaidizi na pia amweleze kuwa yeye ni mzazi wake. Kitimtim alishangaa kukiona kizee kilichodai kuwa mzazi wake kikimlilia machozi kupukupu. Alifahamu tangu utotoni mwake kuwa yatima. Siambiwi alidinda kutoka ofisini na ikabidi polisi waitwe kumtoa nje. Alimshika koti mwanawe na kukatalia kumwachia. Palizuka kizaazaa patashika. Uchunguzi wa kitaalamu wa hospitali na ushahidi ulitolewa. Mzee Siambiwi akawa na bahati kama mtende.

31. Kulingana na aya ya kwanza ni bayana kuwa
    1. njia ya mwongo huwa ndefu
    2. uongo humletea mtu mambo
    3. mbuzi huzongwa kwa uongo wake
    4. kuna vitabu ambavyo huenzi uongo
32. Bahati iliyowapata wanakijiji ni gani?
    1. Waliangukiwa na nyota za angani
    2. Walifundishiwa watoto bure bilashi
    3. Walijengewa vyuo vya ufundi
    4. Walipata watu wakusaidia viokote
33. Waliofaa kujiandikisha chuoni
    1. walikuwa wamepewa barua za mwaliko
    2. walikuwa na watoto wengi
    3. walihitaji msaada wa wafadhili
    4. walitaka kupewa elimu nzuri
34. Neno jingine lenye maana sawa na uhandisi ni
    1. uinjinia
    2. uhesi
    3. uhasibu
    4. usanii
35. Chuo hiki cha ufadhili hakikubagua kwa kuwa
    1. kiliwaalika watoto wote wa kijiji
    2. kiliwapa wazazi wote nafasi sawa
    3. kiliwasaidia mayatima na walemavu
    4. kiliwapa mafunzo ya aina mbalimbali
36. Unafikiri ni kwa nini ratiba nyingine huwa na tofauti?
    1. Vyuo hufunza kozi tofauti
    2. Uwezo wa wanafunzi hutofautiana
    3. Huwa mayatima na wengine wamelemaa
    4. Ulezi wa watoto wote si sawa
37. Mkewe Siambiwi alienda jongomeo kwa kuwa
    1. mumewe alitaka aoge
    2. mwanawe alienda shule ya yatima
    3. aliugua ugonjwa uliomweza
    4. alilipa nauli ya kwenda jongomeo
38. Siambiwi ni jina linalolingana na tabia ya mzee huyu. Mbinu hii huitwaje?
    1. Majuzi
    2. Lakabu
    3. Kupanga
    4. Somo
39. Kitimtim alikuwa mtoto mwerevu kwa kuwa
    1. alimkana babaye ambaye alimtekeleza
    2. alipewa kazi pamoja na ofisi kubwa
    3. alielewa mambo haraka na akawa fundi
    4. alimsaidia babaye na wanakijiji pia
40. Kulingana na kifungu hiki ni kweli kusema kuwa
    1. Kitimtim alihitaji kusaidiwa ili asome
    2. mamaye Kitimtim alikuwa na pesa nyingi
    3. chuo hicho kilijua Kitimtim ana wazazi
    4. Babaye Kitimtim alikuwa mtu mchoyo sana

Soma taarifa ifuatayo kisha ujibu maswali 41 hadi 50

Je, umewahi kutafakari kuhusu namna wanafunzi wengi, ukiwemo miongoni mwao, wanavyosafiri kwenda shuleni? Yumkini jibu lako kwa swali hili litadhihirisha kwamba asilimia kubwa hutembea kwenda shuleni, wengine hutumia baiskeli, magari ya umma na ya kibinafsi, pikipiki na gari mosi. Bila shaka aina ya usafiri hutofautiana kulingana na uwezo wa kiuchumi na umbali baina ya mwanafunzi na shule yake.

Kila aina ya usafiri ina changamoto maalum. Mathalani ikiwa umezungumza na wenzako ambao hutembea kwenda shuleni, haikosi wamekueleza dhiki wanazokumbana nazo. Licha ya safari za aina hii kuwachosha wanafunzi, ni wazi kuwa wanafunzi wengine hata hukosa masomo kwa sababu ya kutopitika kwa njia wakati wa mvua nyingi.

Pengine hata wewe umewahi kujipata katika njia panda baada ya daraja unalovukia kusombwa na maji ya mto uliofurika. Isitoshe, watembeao huweza kuathirika kiafya wakati wa kipupwe. Baridi huweza kuwasababishia pumu au hata kichomi. Wengine huwa katika hatari ya kuteleza kwenye njia zenye matope na kuvunjika viungo vya mwili. Hawa pia wamo katika hatari zaidi ya kutekwa nyara na hata kunyanyaswa kimapenzi.

Wanafunzi wengine huwahusudu wale ambao husafiri shuleni, ama kweli gari la sule, au la kibinafsi. Wakiulizwa kuhusu kiini cha husuda hii, wanasema kwamba wenzao hawa hawachoki kwani magari haya yanawachukua kutoka mlangoni mwa nyumba zao. Hata hivyo ukichunguza vyema utapata kwamba hata hawa wana matatizo sugu. Kwa vile magari ya shule huwabeba wanafunzi kutoka sehemu mbalimbali, magari haya hayana budi kuanza safari mapema. Hii huwalazimu wanafunzi nao kuamka alfajiri na mapema ili kuyawahi magari haya. Matokeo ni kwamba wanafunzi wengi hawadiriki kulala usingizi wa kutosha. Kuna wale ambao hulala saa nne usiku baada ya kukamilisha kazi za darasani, kisha wanaraushwa saa kumi ili kijitayarisha basi la sa kumi na moja. Wanafunzi wa aina hii hukumbwa na uchovu, na bila shaka husinzia darasani.
Isitoshe, wanafunzi wanaotumia usafiri wa umma hulalamikia msongamano wa magari ambao unawafanya kukawia njiani, na hata kupewa adhabu kwa kuchelewa kufika shuleni. Wengine hata hukataliwa na magari ya abiria, eti wanalipa fedha kidogo na kuwasababishia wenye magari hasara. Wanafunzi hawa huaibika na kulazimika kutembea hadi shuleni. Hali kadhalika magari ya umma humpa mwanafunzii mazingira ya kujifunzia tabia mzuri na mbaya. Pamoja na wanafunzi hawa hupata fursa ya kutengamana na wenzao kutoka shule nyingine, wao pia huweza kuathiriwa vibaya na hulka za wasafiri wengine. Kuna wale ambao huiga lugha, mitindo ya mavazi, namna ya kutembea na hata mienendo mingine ya madereva na utingo. Wengine huishia kuwa waraibu sugu wa vileo kutokana na vielezo wanavyopata kwenye magari haya. Muziki, picha na video na mazungumzo kupitia vyombo vya habari vilivyo kwenye magari haya huchangia kuzorotesha tabia ya wanafunzi. Hii ni kwa sababu baadhi ya maswala yanayozungumziwa ni ya aibu na hayapaswi kusikilizwa na watu wa umri mbichi.

Nihahiri kwamba kila aina ya usafiri ina athari zake. Hata hivyo, baniani mbaya kiatu chake dawa. Usafiri unaitajika katika kufanikisha masomo ya wanafunzi na katika uchukuzi wa bidhaa na vifaa mbalimbali ambavyo wanahitaji shuleni. Ni jukumu la kila mwanajamii kuhakikisha kwamba mikakati ifaayo imewekwa ili kukinga dhidi ya madhara yanayoandahana na kila aina ya usafiri. Wanafunzi nao wakae ange kutambua watu ambao huenda wakatosa katika maovu. Wachujo ya kuiga na ya kukataa.

41. Ni bayana kuwa usafiri wa wanafunzi
    1. hauna changamoto nyingi
    2. huwa sawa kulingana na mwandishi
    3. huwa rahisi kwa wanaotembea
    4. hutegemea uchumi na umbali
42. Kulingana na mwandishi ni wazi kuwa kila aina ya usafiri
    1. huwa na changamoto ambazo ni nzuri
    2. humtatiza mwanafunzi kwa njia fulani
    3. humtunza mwanafunzi na kumfanya bora
    4. huweza kumnoa mwanafunzi kimaadili
43. Wanafunzi hasa wanaotembea huathirika vipi kulingana na kifungu hiki?
    1. Kutekwa nyara na kusikiliza nyimbo mbaya
    2. Kunyanyaswa kimapenzi na wanafunzi wenzao
    3. Kupatwa na magonjwa yanayolewa na baridi
    4. Kutazama runinga na kuvunjika viungo
44. Ni nini maana ya huwahusudu kulingana na kifungu hiki?
    1. Huponda kwa sababu fulani
    2. Huhimizwa kwa sababu fulani
    3. Huchukia kwa hali fulani
    4. Huvuliwa na starehe fulani
45. Kulingana na aya ya pili, mwanafunzi huchanganyikiwa iwapo
    1. njia ni mbili na hajui ya kupitia
    2. wachoka na kusombwa na maji
    3. njia anayotumia haipitiki hata kidogo
    4. kuna baridi kali na watekanyara
46. Ni kauli gani sahihi kulinana na kifungu hiki?
    1. Wanafunzi huraushwa mapema ili wasichelewe .
    2. Wanafunzi wote wanazo changamoto zinzaofanana
    3. Wanafunzi wengi huchoka na hufeli mtihani
    4. Wanaosafiri kwa magari wana starehe sana
47. Tabia za mwanafunzi zinaweza kuathiriwa na nini?
    1. Madereva wa magari ambao huwa wema
    2. Aina ya usafiri na wanaosoma nao
    3. Wasafiri na mitandao anayoitumia mwanafunzi
    4. Mazingira na watu anaotangamana nao
48. Kuchelewa kwa mwanafunzi anayesafiri kwa magari ya umma husababishwa na nini?
    1. Madereva na utingo husukisha watu kila stani
    2. Kukaa sana njiani kwa sababu ya msongamano
    3. Kupewa adhabu ya kuchelewa na walimu shuleni
    4. Kukataa kuwabeba wanafunzi na kuwabeba abiria wengine
49. Hata hivyo, baniani mbaya kiatu chake dawa. Kauli hii inamaanisha
    1. mtu ambaye huwa mbaya huwa mwema siku moja
    2. Usafiri ni mbaya lakini hutufanya watu wema
    3. Tunafaa kuenzi usafiri wa miguu tusipatwe na maafa
    4. Hata kitu kikiwa na madhara, kina umuhimu wake
50. Kulingana na aya ya mwisho, mwandishi ana mtazamo upi?
    1. Jamii yote yafaa kuona madhara ya usafiri
    2. Tunafaa kuweka mikakati itakayotufaidi safarini
    3. Kusoma kutaimarika tukiimarisha usafiri wetu
    4. Wanafunzi wanafaa kujichagulia namna ya usafiri

INSHA

Umepewa dakika 40 kuandika insha yako.

Andika insha yakusisimua isiyopungua ukurasa mmoja na nusu ukifuata maagizo uliyopewa.

Wewe ni kiranja mkuu shuleni. Andika hotuba utakayotoa katika siku ya michezo shuleni........................

MARKING SCHEME

1. C
2. B
3. A
4. B
5. A
6. D
7. A
8. D
9. C
10. C
11. D
12. C
13. A
14. A
15. C
16. B
17. D
18. B
19. C
20. C
21. B
22. D
23. B
24. A
25. D
26. A
27. A
28. D
29. A
30. B
31. B
32. C
33. A
34. A
35. C
36. B
37. C
38. B
39. C
40. B
41. D
42. B
43. C
44. C
45. C
46. A
47. D
48. B
49. D
50. C

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila pengo umepewa majibu manne, Chagua jibu lifaalo zaidi.

__1__ wa mali haujawahi kuwa katika kiwango __2__ hapa nchini Kenya. __3__ mitatu hivi iliyopita, yaani takriban miaka thelathini hivi iliyopita wezi walikuwa wakivunja mabenki na kwa wakati __4__, __5__ ambao ulikuwa ni kuwaibia watu kwa lazima na kuwaumiza kwa silaha. Wazembe hawa __6__ viongozi wa dini ndio waliochukua nafasi za majambazi hawa sugu.
"Viongozi hawa wanaowaghilibu __7__ wauze mali yao na kuwapelekea hela zote kwa kuwa dunia imefika ukingoni ndio wanaopigiwa mfano wa methali, __8__ kwa kuwa hawana stadi inayohitajika.

Mwalimu Kijuba __9__mwalimu wangu wa kwanza wa lugha ya Kiswahili.Alinitoa matongo machoni na __10__ masikioni kuhusu lugha hii akhiyari. Mwanzo alinifahamisha kuwa ina sauti 11___. Aidha, alinifunza kuwa sauti hizi zimegawanywa katika sehemu mbili; yaani __12__ na sighuna. __13__ ,nilijuzwa kuwa kuna __14__ kadhaa za lugha kama vile __15__ methali, istiara, tashbihi, misemo, tanakali za sauti na nyingine nyingi.

Kutoka swali la 16 mpaka 30, chagua jibu sahihi

16. Andika wingi wa sentensi ifuatayo
    Uta ule aliokujengea umekatika
    1. Ukuta ile alizokujengea imekatika
    2. Nyuta zile mlizowajengea zimekatika
    3. Kuta zile mlizowajengea zimekatika
    4. Nyuta zile waliowajengea zimekatika
17. Neno 'mhadhara' lina silabi ngapi?
    1. Nne
    2. Sita
    3. Nane
    4. Tatu
18. Ni sentensi gani iliyotumia kwa' kuonyesha sababu?
    1. Wafanyakazi walinufaika kwa bidii zao
    2. Kutafuta kwa mapana na marefu kutakupeleka mbali
    3. Kuimba kwa furaha kulituchangamsha
    4. Wageni walikula wali kwa mchuzi wa kuku
19. Bainisha aina za maneno yaliyopigiwa mstari katika sentensi ifuatayo.
    Wanafunzi wako ni bora kuliko wetu,
    1. Kivumishi, kitenzi, kiwakilishi
    2. Kiwakilishi, kivumishi, kielezi
    3. Kivumishi, kiunganishi, kiwakilishi
    4. Kiwakilishi, kitenzi, kivumishi
20. Akisami ⁴/₇ kwa maneno ni
    1. tusui nne
    2. tusui saba
    3. thuluthi saba
    4. subui nne
21. Maneno yafuatayo yanafuatana vipi katika kamusi?
    1. nungu
    2. nungunungu
    3. nung'unika
    4. nung'uniko
       1. (ii), (iii), (iv), (i)
       2. (iii), (ii), (i), (iv)
       3. (i), (ii), (iii), (iv)
       4. (iv), (iii), (ii), (i)
22. Tambua sentensi iliyoakifishwa ipasavyo
    1. Wanafunzi wote- wale waliohusika - walitumwa nyumbani.
    2. Kanisa hilo lilifungwa! tutajiunga na jingine.
    3. Mtoto (aliyeugua) alipelekwa (hospitalini).
    4. Ewaa! ameumwa na joka kubwa.
23. Chagua sentensi ambayo haikuendelezwa sahihi kimantiki
    1. Amejipaka mafuta usoni mwake
    2. Wanafunzi wengi waliwahi shambani
    3. Mabata wanapenda kuchezea vidimbwini
    4. Ajali nyingi zinaweza kukingika
24. Kamilisha methali ifuatayo
    Mla nawe hafi nawe _________________________
    1. usizaliwa naye
    2. ila mzaliwa nawe
    3. kuliko mzaliwa nawe
    4. kama mzaliwa naye
25. Ndege ni kwa kiota kama vile konokono ni kwa
    1. kizimba
    2. zizi
    3. shimo
    4. kombe
26. Ni nini maana ya 'kula njama'?
    1. Kufanya mkutano wa siri wenye nia mbaya
    2. Kula nyama nyingi na kushiba sana
    3. Kushiriki katika mkutano wa hadhara
    4. Kuzeeka au kuishi miaka mingi
27. Tunapata jina gani kutokana na kitenzi 'andika'?
    1. Andikwa
    2. Andikisha
    3. Mwandishi
    4. Andikiana
28. Tambua mchezo ufuatao
    'Wachezaji huruhusiwa kuukamata mpira kwa mikono na kukimbia nao, na mpira wenyewe ni wa umbo la duaradufu'
    1. Raga
    2. Gozi
    3. Soka
    4. Gori
29. Ni sentensi ipi inayoonyesha matumizi sahihi ya kiambishi -po- cha wakati?
    1. Alipotoka sipajui
    2. Tunapoishi ni pema
    3. Nilipomwona nilifurahi
    4. Wapo wanaosoma vizuri
30. Chagua maelezo sahihi
    1. Kishaufu huvaliwa shingoni
    2. Hazama huvaliwa puani
    3. Kikero huvaliwa sikioni
    4. Shemere huvaliwa mguuni

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali 31-40

Ujio wa teknolojia umeiwezesha dunia kufanya mambo kwa haraka na wepesi mno. Dunia imedogoshwa na kuwa kama kijiji kidogo kwa kuwa; mazungumzo, midahalo, mawasiliano, sayansi na teknolojia, mikutano na mihadhara vinaweza kufanywa bila kuzingatia kitalifa chochote. Hata hivyo, uvumbuzi huu wa kisayansi unaonekana kuwapunja watoto na vijana wadogo ambao hawaelewi mitambo ya teknolojia ililetwa kwa mintarafu gani. Utawaona watoto wadogo hawana muda wa kucheza ila utawapata wamegandana na rununu au tarakilishi wakicheza michezo ya wazungu isiyoisaidia miili yao katika ukuaji.

Ukuaji wa mwili hususan wa mtoto anayekua unahitaji michezo ya aina ainati. Kwa ukweli, michezo ina faida anuwai. Hii ndiyo sababu watoto wengi huhimizwa washiriki katika michezo . Hali ya wanafunzi kujikalia ubwana madarasani huwa na athari zisizokadirika. Usisahau athari zinaweza kuwa hasi au chanya iwapo ni hasi gharama ya kuzidhibiti huwa ya juu sana ukizingatia ukweli kuwa, tuko na mfumko mkubwa wa bei. Shida nyingi ambazo zinamkumba mtu uzeeni husababishwa na kutozingatia hali ya afya njema mtu anapokua. Hii ndiyo maana utawaona watu wakizeeka na kufa mapema kuliko inavyotarajiwa. Watu wa zamani waliishi miaka mingi kwelikweli.

Vijana wa zamani walienzi na kuithamini michezo kama johari. Wavyele wengi walikuwa na kibarua kigumu kuwarudisha wanao nyumbani. Vijana wa zamani walicheza michezo mingi kama vile gungwi, kibe kibatufe, njugwe, kuzungusha tairi kwenye kiuno na hata kuruka kwa kamba. Enzi hizo hungewapata vijana wengi wamejinenepea kama nguruwe.

Ningetaka uwatazame vijana wa kisasa. Utaona idadi kubwa haiendi uwanjani kucheza ila kustarehe tu na kuzizungumzia timu za Uingereza. Utawaona wakijiita wanaManchester, wanaAsenali, wanaChelsie ilhali hawanufaiki na chochote kutokana na timu hizo. Kwao hawatambui kuwa michezo ina manufaa ya kuhusudiwa. Kwanza inajenga misuli na kuimarisha viungo vya mwili. Ni wazi kuwa unaposhiriki michezo unajihisi mwepesi zaidi na unaweza kutekeleza mengi bila kuhisi kuchoka haraka. Pia kwa wale wanaoshiriki michezo katika ngazi za kimataifa hunufaika na mengi. Wao huambulia fedha nyingi zinazowatajirisha haraka. Wengine huajiriwa kama makocha na marefa wa timu za kimaeneo, kitaifa au kimataifa.

Kulaza damu ni wazo la hasara isiyomithilika. Ni dhahiri shahiri kuwa, akili vivu ni karakana ya maovu. Wale wanaojikalia bure bila kufanya kazi yoyote hujipata wakiwazia mabaya. Usisahau, baadhi yao watazama katika matumizi ya dawa za kulevya au wanaswe na mtego wa kimapenzi kabla ya ndoa. Hata hivyo, yule anayeshiriki katika michezo huwa hana nafasi ya kuyawazia mawi. Kila anapotoka uwanjani huwa amechoka tiki na kukosa zihi za kufanya mawi.

Watoto wanaoshiriki michezo mara nyingi huwa na wepesi wa kushika hata wayasomayo. Hii ni kulingana na utafiti wa kisayansi uliofanywa nchini Marekani. Michezo hukuza kumbukumbu za aliyosoma darasani. Usisahau kuwa uwanjani lazima mchezaji awe mmakinifu na anayechemsha bongo na kukuza ubunifu. Mwanafunzi kama huyo huelewa mambo haraka na kwa wepesi. Isitoshe, michezo huchangia kukuza kumbukumbu za aliyesoma darasani. Usisahau kuwa uwanjani lazima mchezaji awe mmakinifu na anayechemsha bongo na kukuza ubunifu. Mwanafunzi kama huyo huelewa mambo haraka na kwa wepesi. Isitoshe, michezo huchangia kukuza nidhamu na umoja. Michezoni pia kuna sheria kali ambazo zinamsaidia mchezaji kujiheshimu na kuwaheshimu wenzake.

31. Aya ya kwanza haijaeleza kuwa
    1. teknolojia imekuza michezo chanya ya watoto
    2. teknolojia inawezesha watu kuwasiliana vyema hata wakiwa mbali
    3. wanafunzi wanaweza kupokea mafunzo hata wakiwa mbali
    4. teknolojia imeifanya ulimwengu kuwa kama kata ndogo tu
32. Ni nani aliyepata hasara kubwa kutokana na teknolojia mpya?
    1. Wanasayansi na wavumbuzi wenyewe
    2. Watu wote wanaotumia vyombo vya teknolojia
    3. Watu wa umri mdogo wasiojua matumizi kamili ya teknolojia
    4. Watu wote wanaohusika na michezo mbalimbali
33. Michezo aina ainati yaani
    1. michezo inayokuza miili 
    2. michezo ambayo hainufaishi
    3. michezo ambayo haipatikani
    4. michezo ya aina nyingi
34. Wazee wa kale
    1. hawakuishi miaka mingi ikilinganishwa na sasa
    2. waliishi miaka mingi wakilinganishwa na wale wa kisasa
    3. walitumia mitambo ya teknolojia vyema kuliko wa kisasa
    4. hawakucheza michezo mingi kama ile inayochezwa na vijana wa kisasa
35. Mtu anaweza kupata athari gani akikaa tu bila kufanya kitu kulingana na aya ya pili?
    1. Kuathiri hali ya kiuchumi ya mtu binafsi
    2. Kuathiri hali ya mapato ya mtu binafsi
    3. Kuhatarisha maisha ya wahasiriwa wote
    4. Kunaathiri hali ya ukuaji wa mwili wake.
36. Kulingana na kifungu, tunaweza kusema kuwa vijana wa kisasa na wale wa kale ni kama usiku na mchana kwani
    1. vijana wa leo hawathamini michezo
    2. vijana wa leo wanathamini michezo sana
    3. hakuna tofauti hata kidogo kwa kuwa mitazamo yao ni sawa
    4. vijana wa zamani hawakuthamini michezo hata kidogo
37. Vijana wanaostarehe tu na kushabikia timu za kizungu wanakosa manufaa yafuatayo isipokuwa
    1. kusaidia timu anayeisifia kushinda 
    2. kujenga misuli na kuimarisha viungo vya mwili
    3. kuhisi mwepesi zaidi na bila kuchoka kwa haraka
    4. kupata hela haraka na kutajirika kwa haraka
38. Michezo katika vijana inafanya nini kulingana na aya ya tano?
    1. Inawafanya kutelekeza afya za miili yao 
    2. Huwasaidia kushabikia timu kubwa za kizungu
    3. Huwasaidia kuepukana na mawi yatakayowahatarisha
    4. Huwafanya kuingilia mihadarati na mapenzi ya haramu
39. Kulingana na utafiti wa kisayansi uliofanywa Marekani
    1. wachezaji wote huwa werevu
    2. michezo huchangia katika kunoa akili
    3. bora kijana ashiriki michezo atakuwa mwerevu
    4. michezo ndiyo njia ya pekee ya uerevu darasani
40. Anwani mwafaka katika kifungu hiki inaweza kuwa
    1. Faida za teknolojia ya kisasa 
    2. Madhara ya teknolojia ya kisasa 
    3. Madhara ya michezo mingi
    4. Faida za michezo kwenye afya

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali 41- 50

Katika msitu mkuu ulio upande wa mashariki mwa Afrika palikuwa na wanyama ambao waliongozwa naye bwana Kifaru. Mfalme huyu aliongoza msitu huo kwa kipindi cha miongo isiyopungua miwili. Kifaru alipounyakuwa uongozi huu kutoka kwa utawala wa Simba I, wanyama wote walishangilia kwa hoihoi, vigelegele na nderemo. Hii ni kwa sababu cheo hicho daima kilikuwa cha familia ya simba. Hata hivyo, muda wa mfalme Kifaru ulikuwa umekamilika. Wanyama walikuwa wananoa makali yao ili kwenda debeni tena.

Kabla ya uchaguzi ambao ulipania kufanywa mwakani, wanyama wazalendo walianza kutathmini kazi ya kiongozi Kifaru. Baada ya mijadala kwenye vyombo vya habari, ilibainika wazi kuwa kiongozi huyo anayeng'atuka alikuwa ameleta maendeleo si haba. Mwanzo, barabara zilikuwa zimenyoka twa! Pili, alikuwa amefungua vyuo vikuu na vyuo anuwai ambavyo vilifadhiliwa kwa asilimia sabini na tano. Waliojiunga na vyuo hivyo walipata ufadhili vile vile wa karo. Wanyama wengi walikuwa wameelimika kuliko misitu mingine majirani. Wengi walisikika wakisema kuwa pasingekuwa na kifungu kwenye katiba kumzuia, wangemruhusu Kifaru kutawala milele. Hata hivyo, uchumi wao ulikuwa umezorota kwa kuwa alikuwa na madeni mengi yaliyozichukua pesa nyingi za walipa ushuru.

Siku ya uchaguzi ilipowadia, wanyama walimchagua mwana wa simba I ambaye alikuwa ameongoza hapo awali. Wengi walimchagua kwa kusingizia kuwa alikuwa na damu ya uongozi kutoka kwa baba yake. Wengine walimpendelea kwa kuwa alikuwa amesoma hadi kiwango cha uzamifu pale katika chuo kikuu cha Uingereza. "Simba II atatuletea maendeleo ya Uingereza," Nyani walisikika wakimmiminia sifa sufufu. Isitoshe, Simba II alikuwa mkakamavu ajabu. Hata hivyo kuna wale waliopinga wakisema kuwa si vyema wanyama kutoka jamii moja kuongoza milele kwa kuwa wengi wapo, Simba II alitawazwa kuwa mfalme wa tatu wa msitu wa Rosana.

Simba II alishika hatamu za uongozi. Alilitawala pori hilo hivi kwamba wanyama wote walimpenda na kumtii. Hata hivyo, kwa kutamani maendeleo ya pupa, aliwatoza wanyama ushuru mkubwa ajabu. Kila mwanzo wa mwezi, wanyama wote walijumuika kwake ili kulipa ushuru. Wengine walitoka mapangoni, chini ya mawe, miti, viota na kwenye milima na mabonde. Walisimama gwarideni na mfalme angeamua kodi ambayo kila mmoja angelipa. Mfalme huyu aliapa na kutangaza kuwa hakuna hata mmoja ambaye angejaribu kukwepa kulipa ushuru.

Wanyama wengi walilalamikia ushuru wa juu lakini wakalipa ila Mamba. Mwezi ulipokamilika, wanyama wote waliwasili nyumbani kwa simba kulipa ushuru. Kama ilivyokuwa kawaida, Mamba hakuwa miongoni mwao. Wakati huu tabia ya Mamba ilikuwa imemfika mfalme kooni. Hakuwa tayari kupokea vijisababu vyake na alisisitiza kuwa lazima Mamba alipe shilingi milioni kumi kwa kuishi majini. Mfalme Simba II aliamua kumtuma Kiboko akamwite Mamba kwenye kasri. Alilalamika kuwa tabia hiyo ya Mamba ilikuwa sasa kia cha mwili.

Mamba alipofikishiwa ujumbe alisema kuwa alikuwa na mfalme wake majini aliyemlipa ushuru. Mfalme aliposikia hayo, alichemka nyongo. Aliondoka shoti hadi majini. Wakati huo, maji yalikuwa safi na yametulia tuli. Simba alinguruma na kutazama ndani. Mle ndani, alimwona Simba mwingine. Papo hapo, aliruka na kutumbukia majini chupwi! Akazama zi! na kutokomea kabisa.

41. Kulingana na aya ya kwanza;
    1. wanyama walikuwa hawaamini mwanzoni iwapo kuna mnyama mwingine atakayeongoza isipokuwa Simba
    2. aliyeongoza zaidi ya miongo miwili alikuwa ni mfalme Simba
    3. baada ya uongozi wa Kifaru, Simba II alichukua ushukani
    4. kipindi cha mfalme Kifaru hakikuwa kimekamilika
42. ...wananoa makali ili kwenda debeni..." Kwenda debeni ni nini kulingana na kifungu?
    1. Kuingia kwenye debe
    2. Kumpokea kiongozi mpya
    3. Kwenda kupiga kura
    4. Kuagana na kiongozi wao
43. Kura zilitarajiwa kupigwa;
    1. mwaka huo
    2. baada ya mwongo mmoja
    3. mwaka uliotangulia
    4. mwaka ambao ungefuata
44. Kifaru alikuwa amefanya mema yafuatayo ila:
    1. kutengeneza miundombinu kama vile baraste nzuri
    2. kujenga vyuo vikuu na vyuo anuwai ili wanyama wasome
    3. kufadhili ujenzi wa vyuo kwa asilimia mia moja
    4. aliwatawala wanyama vyema hadi wakatamani aendelee
45. Ni kwa nini haingewezekana Kifaru kuendelea kutawala kwa mintarafu ya wanyama?
    1. Katiba yao haikuruhusu viongozi kutawala milele
    2. Kifaru alitoka familia ambayo haikutarajiwa kuongoza
    3. Uchumi ulikuwa umedorora katika uongozi wa Kifaru
    4. Uongozi wa Kifaru ulikuwa umekopa madeni kupita kiasi
46. Simba II alikuwa na kiwango gani cha elimu?
    1. Shahada iliyo chini ya shahada ya uzamili
    2. Shahada aipatayo mtu baada ya shahada ya uzamili
    3. Ni shahada mtu apatayo baada ya ile ya astashahada
    4. Ni cheti cha juu zaidi katika kisomo cha duniani
47. Unafikiri ni kwa nini Simba II alitawazwa kuwa mfalme ilhali wengine walimpinga?
    1. Kiongozi aliyetangulia alikuwa amedororesha uchumi
    2. Kuna wachache walioupenda ukakamavu wake
    3. Simba II alikuwa na kiwango cha juu cha elimu
    4. Simba II alipata ushindi kwa wingi wa kura
48. "...tabia hiyo ya Mamba ilikuwa sasa kia cha mwili" ina maana kuwa;
    1. yalikuwa mazoea ya Mamba kutolipa ushuru
    2. Mamba alimdharau mfalme
    3. ilikuwa tabia ya Mamba kulalamika
    4. Mamba alikuwa na hasira
49. Si kweli kusema kuwa
    1. Mamba alilipa ushuru tu baada ya mwaka mmoja
    2. wanyama wote hawakufurahia ushuru waliotozwa
    3. wanyama wote ila Mamba walilipa ushuru
    4. Mamba alitozwa faini ya kutolipa ushuru
50. Unafikiri alichokiona mfalme majini ni nini?
    1. Mamba aliyedinda kulipa ushuru
    2. Mfalme mgeni wa majini
    3. Mnyama wa majini aliyefanana na Simba
    4. Kivuli cha mfalme Simba II

INSHA

Umepewa dakika 40 kuandika insha yako.

Andika insha isiyopungua ukurasa mmoja na nusu ukianza kwa kifungu ulichopewa.

Tulianza safari yetu alfajiri na mapema. kwa kuwa siku njema huonekana asubuhi, safari hiyo ilitarajiwa kuwa .....................................

MARKING SCHEME

1. B
2. A
3. C
4. D
5. B
6. A
7. C
8. D
9. A
10. D
11. C
12. A
13. B
14. D
15. B
16. D
17. A
18. A
19. B
20. D
21. C
22. A
23. A
24. B
25. D
26. A
27. C
28. A
29. C
30. B
31. A
32. C
33. D
34. B
35. D
36. A
37. A
38. C
39. B
40. D
41. A
42. C
43. D
44. C
45. A
46. B
47. D
48. A
49. B
50. D

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila pengo umepewa majibu manne. Chagua jawabu lifaalo zaidi.

Mazoezi ya viungo vya mwili.__1___uzingatiaji wa lishe bora___2__ ni njia muhimu ya kuimarisha___3__ zetu. Mtu___4__ viungo vyake mazoezi yafaayo___5___ vibaya kiafya.___6__, watu wengi____7__  kuwa kutofanya kazi zozote, hata zile nyepesi ni___8___cha ustaarabu wao. Si ibra, yaani si___9___ kwa waja kama hawa kudhoofika kiafya.

Maimuna___10___kuenda shuleni kama____11___ ada yake. Safari yake ya masomo___12____ na changamoto za kila aina. Hata hivyo, alizidi kujikaza huku akielewa kuwa____13___. Aliiona elimu kama njia ya pekee ya____14___ jamii yake kutokana na umaskini___15___hali zao.

Kutoka swali 16 - 30, chagua jibu sahihi kulingana na maagizo.

16. Andika wingi wa sentensi ifuatayo.
    1. Sogora waliwatumbuiza sana kwa kigoma hivyo.
    2. Masogora walikutumbuiza sana kwa vigoma hivyo.
    3. Sogora walikutumbuiza sana kwa vigoma hivyo.
    4. Masogora waliwatumbuiza sana kwa vigoma hivyo.
17. Chagua jozi iliyo tofauti na nyingine.
    1. Sabalkheri -Akheri.
    2. Alamsiki -Binuru.
    3. Buruani - Buriani dawa.
    4. Usiku mwaka - Majaliwa.
18. Ni sentensi ipi iliyotumia kiambishi 'ka` kuonyesha kusudi?
    1. Komu alijikwaa akaumia kidole gumba.
    2. Deya aliamka akaandaa kiamshakinywa akala akaondoka.
    3. Salma ameenda nyumbani akawaone wazazi wake.
    4. "Tutaanza safari kesho asubuhi," akasema.
19. Konokono ni kwa kombe ilivyo kuku kwa
    1. zeriba
    2. kizimba
    3. kifukofuko
    4. kitala.
20. Bainisha orodha yenye vihusishi pekee.
    1. Kando ya, licha ya, mbali na, katika
    2. Polepole, vibaya, jioni, kwa sauti
    3. Mithili ya, karibu na, dhidi ya, kwenye
    4. Maridadi, gumu, nyepesi, vyenyewe.
21. Tegua kitendawili kifuatacho.
    Nyumba yangu ina milango mingi.
    1. Kichunguu
    2. Kiota
    3. Uyoga
    4. Kibuyu.
22. Chagua sentensi yenye maana sawa na hii.
    Hakuenda mjini wala hakununua mboga.
    1. Asingalienda mjini asingalinunua mboga.
    2. Akienda mjini hatanunua mboga.
    3. Angeenda mjini asingenunua mboga.
    4. Angalienda mjini angalinunua mboga.
23. Kipi ni kivumishi kilichoundwa kutokana na kitenzi?
    1. Andika - Maandishi.
    2. Legevu - Ulegezaji.
    3. Uhodari - Hodari.
    4. Angalia - Mwangalifu.
24. Bela ni dadaye Patu. Maria ameolewa na Patu. Bela atamwitaje Maria?
    1. Mwamu
    2. Mpwa
    3. Wifi
    4. Mwanyumba.
25. Andika katika usemi wa taarifa;
    Kaka! Ukinipa nafasi nitakufunza kuuimba wimbo huu.
    1. Kaka alimwomba ampe nafasi ya kufunzwa wimbo huu.
    2. Kaka alimwambia kuwa iwapo angempa nafasi angemfunza wimbo huo
    3. Kaka alimwambia kuwa kama atampa nafasi atamfunza wimbo huu.
    4. Kaka alimwambia kwamba iwapo angempa nafasi angemfunza wimbo huu.
26. Meza, dawati na kochi, kwa jina moja ni
    1. samani
    2. viti
    3. ala
    4. pembejeo
27. Kanusha sentensi ifuatayo.
    Mkono uliotibiwa umepona kabisa
    1. Mkono usiotibiwa haukupona kabisa.
    2. Mkono uliotibiwa haukupona kabisa.
    3. Mkono usiotibiwa haujapona kabisa.
    4. Mkono uliotibiwa haujapona kabisa.
28. "Gae huwa chombo wakatiwe" ni kwa watu wanaowadharau wale waliowahi kuwasaidia. "Mzigo wa chungu ni chembe moja ya mchele" ni kwa watu
    1. wanaopuuza thamani ya vitu vikubwa
    2. wanaotishwa na matatizo ya wenzao
    3. wanaoviona vitu vidogo kuwa na thamani kubwa
    4. wanaovidharau vyao kwa kutamani vya wenzao.
29. Zipi ni nomino za wingi?
    1. Magari, nyuzi
    2. Ufuta, marashi
    3. Njaa, hamaki
    4. Kombamwiko, askarikanzu.
30. Sentensi ifuatayo imetumia tamathali gani za usemi?
    Rajab ni kinyago, alituvunja mbavu kwa masimulizi yake
    1. Tashhisi, chuku
    2. Kinaya, tashbihi
    3. Sitiari, kinaya
    4. Sitiari, nahau.

Soma ufahamu ufuatao kwa makini kisha ujibu maswali 31-40.

Nilikuwa chumbani mwangu nikijisomea novela ili kukinaisha uraibu wangu. Mama aliniita ghafla, nikaukunja ukurasa niliokuwa nikisoma kabla ya kutoka. Alikuwa ameshika noti ya shilingi mia tano. "Nenda kwa Bwana Mauzo uninunulie kilo ya sukari, maziwa na paketi ya unga," aliniambia huku akinikabidhi fulusi zile. "Hewala mama," niliitikia huku niking'oa nanga kuelekea kwenye duka hilo lililokuwa takriban kilomita mbili kutoka pale nyumbani.

Njiani nilimkuta rafiki yangu, Aviza akiendesha baiskeli yake. Nilimwamkua naye akaniitikia kwa ucheshi kama ilivyokuwa ada yake. Nilimweleza kuwa mama alikuwa amenituma dukani na kwamba nisingethubutu kuwa kihongwe kwa kuwa sisi watoto tunao wajibu wa kuwaauni wavyele wetu. Huku akikubaliana nami, alijitolea kunisaidia. "Kwa kuwa sina ujuzi zaidi yako katika kucharaza baiskeli, utaendesha wewe nami niketi kwenye karia," alisema kisha akanikabidhi baiskeli ile.

Tuliichupia baiskeli tukaiendesha kwa uangalifu katika barabara ile yenye kuruba nyingi. Siku zote nilizingatia kauli ya wahenga kuwa kinga ni bora kuliko tiba. Muda si muda tulifika
dukani.

Umayamaya wa washitiri ulikazania kununua bidhaa. Wanyonge walikaa kando kusubiri muujiza angaa wanunue. Wenye misuli kama mimi nao waliwasukuma wenzao almradi wapate fursa ya kununua bidhaa walizohitaji. Jambo moja lililowavuta wateja kwa Bwana Mauzo ni kwamba hakudiriki kuwapunja wateja wake licha ya kuwa na duka la kipekee pale kijijini. Wema nao hauozi. Hali ilikuwa hivyo siku zote katika duka lake.
Baada ya kujipenyezapenyeza, nilijipata nimekabiliana ana kwa ana na mwenye duka. Usoni, alionyesha tabasamu yake ya kawaida. Pindi tu tulipotazamana, niliuona uso wake ukibadilika ghafla, akawa kama aliyeona mzimu mbele yake. Hali hiyo ilinitia wahaka kidogo. Nilishuku kuwa labda alifikiri nimeenda kumkopa. Falsfa ya Bwana Mauzo ilikuwa wazi kwa wote "Lipa leo nitakukopesha kesho." Ili kumwondolea hofu yake, nilitabasamu, nikaunyosha mkono huku nikimwonyesha noti aliyonipa mama. Ajabu ni kuwa hakuipokea.

Mara noti ile ilinyakuliwa na mkono mzito kama nanga. Kwa udhia mwingi, niligeuka kumwona hasidi huyo aliyenuia kuchuma riziki kutoka mkononi mwangu pasipo kutoka jasho. Lo! Maneno yalinikauka kinywani, macho yakanitoka pima nisiweze kutamka 'be' wala 'te'. Uso wangu ulikumbana na mtutu wa bunduki. Tuliagizwa kulala sakafuni huku majambazi wale wakijiandaa kutupora. Acha mtafaruku uingie! Hakika angurumapo simba mcheza ni nani?

Wahalifu wawili walijitoma dukani wakaanza kupakia pesa za Bwana Mauzo katika mkoba. Mwanaume mmoja aliyekuwa nyuma yangu alimtazama mmoja wao aliyebaki nje akitutishia kwa bunduki. Sijui alikuwa akiwazia nini. Alitazamana na mwanamume mwenye bunduki akasimama na kupiga hatua akienda kwake.

"Nitakufyatulia risasi kichwani mpumbavu wewe!" Jambazi yule alifoka kwa ukali. “Nina hakika kuwa huna uwezo huo," alijibu mwenzetu huku akitabasamu. Jambazi alibabaika. Kumbe mteja mwenzetu alikuwa askari polisi, kwa hivyo alitambua kuwa bunduki ile ilikuwa bandia. Sote tulipandwa na mori, wengine wetu wakiwashambulia kitutu wahalifu hao. Hofu ilituondokea tuliposikia kuwa bunduki ile ilikuwa bandia.
Kamba zilitolewa pale dukani, wakafungwa kitita na kupelekwa marshimarshi hadi kituoni mwa polisi. Noti yangu ilitolewa mfukoni mwa jambazi aliyeniibia. Nilinunua bidhaa alizonituma mama, Bwana Mauzo akawahudumia wachache kisha akafunga duka ili akaandikishe taarifa kituoni. Japo nilichelewa kurudi nyumbani, nilikuwa na uhondo wa kusimulia aila yangu
kuhusu tukio lile.

31. Chagua jibu sahihi kulingana na aya ya kwanza.
    1. Mama hakufurahishwa na mazoea ya msimulizi
    2. Msimulizi alikuwa na mazoeza ya kusoma vitabu vya hadithi
    3. Bwana Mauzo alimiliki duka la pekee kijijini.
    4. Aviza alizoea kucheka kila alipomwona msimulizi.
32. Dukani alikotumwa mwandishi
    1. kulikuwa zaidi ya kilomita mbili kutoka kwao
    2. kulikuwa kilomita mbili kamili kutoka kwao
    3. kulikuwa karibu kilomita mbili kutoka kwao
    4. kulikuwa pua na mdomo kutoka kwao.
33. Kwa nini Aviza alimpa msimulizi baiskeli yake?
    1. Msimulizi alikuwa hodari zaidi katika kuendesha baiskeli.
    2. Msimulizi alionyesha hamu kubwa zaidi ya kuendesha baiskeli.
    3. Aviza hakujua kuiendesha baiskeli vizuri.
    4. Dukani walikonuia kuenda kulikuwa mbali sana.
34. Maneno 'Kuwa kihongwe' yametumia tamathali gani ya usemi?
    1. Tashbihi
    2. Chuku
    3. Tashhisi
    4. Sitiari.
35. Sifa gani zinamwafiki zaidi msimulizi wa kifungu?
    1. Mwenye nguvu, afanyaye mambo kwa uangalifu.
    2. Mwerevu, asiyewadhulumu wanyonge.
    3. Mtiifu, hodari katika mambo mbalimbali.
    4. Mwenye udaku, anayejulikana kijijini.
36. Wateja walifurika dukani kwa Bwana Mauzo kwa kuwa
    1. hapakuwa na maduka mengine
    2. aliendesha shughuli zake kwa uadilifu
    3. aliuza bidhaa za aina mbalimbali
    4. aghalabu waliendea bidhaa kwa mkopo.
37. Kulingana na aya ya tano
    1. Bwana Mauzo aliwataka wateja walipie bidhaa papo hapo
    2. mtu alihitajika kununua angaa mara moja ndipo akopeshwe
    3. shaka ya mwenye duka iliondoka alipoonyeshwa pesa
    4. uso wa mwenye duka ulibadilika pindi tu alipomwona msimulizi.
38. Mwanaume aliyetajwa hakujali alipotolewa vitisho kwa sababu
    1. alikuwa afisa wa usalama
    2. jambazi alikuwa mwoga
    3. alikuwa na uwezo wa kujihami
    4. alitambua kuwa bunduki ile isingemdhuru.
39. Ni methali gani inayofaa zaidi kupigia mfano kifungu hiki?
    1.  Mwenye nguvu mpishe.
    2. Pwagu hupata pwaguzi.
    3. Akili nyingi huondoa maarifa.
    4. Mpiga ngumi ukuta huumiza mkonowe.
40. Neno 'hewalla' kama lilivyotumika A. ni kiingizi cha kusisitiza jambo B. ni kihusishi cha wakati C. ni kihisishi cha kukubaliana na jambo D. ni kielezi cha kufafanua jambo.

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali kuanzia 41 hadi 50.
Hakuna jambo litakalohatarisha maisha yetu humu duniani kuliko ukataji wa misitu. Hakika, ukataji huu si jambo jipya kwetu. Hata mababu na nyanya zetu walikata miti. Walifanya hivyo kwa matumizi mbalimbali kama vile ujenzi, dawa, mavazi na kadhalika. Ukataji miti siku hizo, hata hivyo, ulifanywa kwa uangalifu. Baadhi ya miti ilikatwa kwa ajili ya kafara na kwa matumizi mahsusi lakini leo, miti hukatwa bila kusudi maalum.
Si ajabu kupata miti ikikatwa milimani kwa kusudi la kupanda dawa za kulevya kisiri ili isijulikane na serikali. Aidha, miti imekatwa ili kujenga majumba yetu katika mazingira yaliyo na hewa mwanana bila kujali madhara tunayosababishia mandhari yetu. Tumekata miti kando ya mito ili kulima vishamba vya mboga karibu na chemichemi ya maji. Kile ambacho binadamu hafahamu ni kuwa miti hii ndiyo inayoshikilia udongo usimomonyoke.

Inafahamika kuwa misitu ni asili ya chakula na maskani ya wanyama. Misitu inapokatwa, ama wanyama watakufa au watahamia kwingine. Huko kwingine kunaweza kuwa kwenye makao yetu binadamu. Watavamia mashamba yetu na kuhatarisha maisha yetu na ya wanetu.
Tusisahau kuwa misitu huvuta mvua. Tunapokata miti tunapunguza mvua na tunaharakisha ukame. Bila mvua, mito na maziwa yatakauka. Bila maji sisi hatutakuwa na uhai. Mifugo wetu nao watafuata mkondo uo huo.

Hebu fikiria utafanyaje uamkapo asubuhi na kuambiwa kuwa mfadhili wako ameachishwa kazi katika kiwanda cha karatasi kilichopo hapo karibu. Kuna uwezekano wa hayo kutokea iwapo ukataji wa misitu utaendelea. Viwanda vitakosa malighafi, hivyo vitafungwa na watu kumwaga unga. Basi vitu kama karatasi, mbao, gundi na viberiti vitakosekana au kupanda bei.

Vilevile, misitu inapokatwa, dawa za kienyeji na za kisasa zitapotea kwa maana nyingi kati yazo hutokana na miti. Wagonjwa wengi watatangulia mbele ya haki kwa kukosa dawa. Je, wakataji miti wenyewe wajua wao pia wataangamia?

Misitu mingi yenye manufaa makubwa huchukua muda mrefu kukomaa. Kwa hivyo, tunapoikata bila mpango tunavinyima vizazi vya kesho urithi huu wa kimaumbile. Vijana wengi watakuwa wakizisoma habari za misitu vitabuni bila kuiona misitu yenyewe. Utafiti wa miti pia utakwama na elimu itakoseshwa mahali pa uvumbuzi nyanjani. Sasa iko wapi faida ya kufunza taaluma ya misitu katika shule na vyuo kinadharia tu kama misitu yenyewe haipo?

Miti isipokuwepo hakuna kitu kitakachozuia mmomonyoko wa udongo wetu wenye rutuba. Mimea itadhoofika ajabu. Mchanga nao utajaa kwenye mito na maziwa. Hali hii ikiendelea maziwa yatapotea.

Hakuna mandhari yavutiayo kama yale yenye rangi ya kijani. Mtu atembeapo karibu na miti jioni, hufurahia harufu tofauti; harufu ya maua na mzizimo wa upepo mwanana. Miti ikipotea ghafla hubaki visiki butu vyenye rangi ya hudhurungi au kijivu isiyovutia. Badala ya mzizimo huwa upepo mkali uliobeba vumbi jingi. Matokeo yake ni mawili. Kwanza, upepo huu waweza kusababisha uharibifu kama vile kuangusha miti na hata kung'oa mapaa ya nyumba.

Hasara nyingine ni kuwa upepo husafirisha viini vinavyoeneza magonjwa chungu'nzima ya macho, koo na mapafu. Hewa itachafuka maana hakuna miti ya kuisafisha. Mnaona! sisi wenyewe tunajiua. Tamaa mbele mauti nyuma.

41. Ni kweli kusema kuwa
    1. ukataji wa misitu ni hatari pekee inayoweza kuwaangamiza watu duniani
    2. hapo awali, ukataji wa miti haukuwa ukifanyika kiholela
    3. wazee wa zamani hawakuthubutu kuikata misitu asilani
    4. awali, miti ilikuwa na matumizi mbalimbali, kinyume na ilivyo sasa.
42. Wanaokata miti milimani hufanya hivyo ili
    1. wapate miti iliyo bora zaidi
    2. waharibu misitu makusudi
    3. wakuze mboga karibu na chemichemi
    4. washiriki kilimo cha mimea haramu.
43. Kulima kwenye kingo za mito kuna athari gani kulingana na kifungu?
    1. Kusababisha memonyoko wa udongo.
    2. Kusababisha kukauka kwa vyanzo vya maji.
    3. Kufariki kwa viumbe wa majini.
    4. Kuchafua maji yanayofanikisha kilimo.
44. Kulingana na aya ya tatu
    1. kukata miti ovyoovyo husababisha mgogoro wa binadamu na wanyama
    2. kukata miti ovyoovyo ni kichocheo kikuu cha ukame
    3. maeneo yasiyo na misitu hayana  binadamu wala wanyama
    4. watu wengine huharibu mazingira kwa nia ya kuanzisha makao yao.
45. Kufungwa kwa viwanda katika kifungu husababishwa na
    1. ukosefu wa wafanyakazi
    2. hali ngumu ya kiuchumi
    3. kukosekana kwa malighafi
    4. kupungua kwa mvua.
46. Chagua msemo mwingine wenye maana sawa na 'watatangulia mbele ya haki'.
    1. Watakula mwata.
    2. Wataenda na ulele ngoma.
    3. Watakufa moyo.
    4. Wataenda nguu.
47. Manufaa ya misitu kulingana na makala haya ni
    1. kufanikisha elimu na dawa za kulevya
    2. kuhifadhi maji na kuzuia mmomonyoko wa udongo
    3. urithi wa vizazi na kubuniwa kwa mitambo
    4. kuongeza nafasi za kazi na kusafisha hewa.
48. Matokeo ya upepo mkali yanaweza kuwa
    1. magonjwa ya mapafu na ardhi kukosa mvuto
    2. kuvunja miti na kutatiza starehe za watu
    3. kuporomoka kwa majengo na kueneza maradhi
    4. mmomonyoko wa udongo na kupotea kwa maziwa.
49. Kauli 'sisi wenyewe tunajiua' inaonyesha kuwa
    1. binadamu wanauana wenyewe kwa wenyewe
    2. tunajiangamiza kwa matendo yetu
    3. bila misitu vizazi vijazo havitakuwepo
    4. binadamu amevamiwa na maradhi chungu nzima.
50. Kichwa kifaacho zaidi kwa makala haya ni
    1. Faida za misitu.
    2. Mmomonyoko wa udongo.
    3. Tamaa mbele mauti nyuma.
    4. Madhara ya uharibifu wa misitu.

INSHA

Umepewa dakika 40 kuandika insha yako.

Andika insha isiyopungua ukurasa mmoja na nusu ukifuata maagizo uliyopewa. Ufuatao ni mwanzo wa insha. Iendeleze kwa maneno yako mwenyewe huku ukiifanya iwe ya kusisimua zaidi.

Mchana kutwa sikuweza kupata utulivu. Nilitamani kurudi nyumbani haraka ili............................

MARKING SCHEME

1. C
2. A
3. D
4. B
5. A
6. C
7. B
8. D
9. D
10. A
11. C
12. B
13. A
14. D
15. B
16. D
17. A
18. C
19. B
20. C
21. A
22. D
23. D
24. C
25. D
26. A
27. D
28. C
29. B
30. D
31. B
32. C
33. A
34. D
35. A
36. B
37. A
38. D
39. B
40. C
41. B
42. D
43. A
44. A
45. C
46. B
47. D
48. C
49. B
50. D

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila nafasi umepewa majibu manne hapo. Chagua jibu lifealo zaidi kati ya yale aliyopewa.

Lugha ya Kiswahili hutumika __1__ waafrika __2__ wakoloni. Jukumu la lugha __3__ ile kama wenzo wa mawasiliano__4__kupuuzwa. __5__kila kabila huwa na lugha yake ambayo __6__ kitamaduni na kimila.

Ni muhimu kufahamu kuwa kiini cha lugha ya Kiswahili ni sauti. __7__ sauti hizi ni zile zinazotetemesha nyuzi za koromea yaani __8__ Mfano wa sauti hizi ni __9__.  __10__. kuna lugha nyingi __11__ulimwenguni, lengo kuu hasa huwa ni __12__ mawasiliano kwa namna __13__. Kila jamii inafaa __14__ lugha yake bila kuiona fedheha maadamu __15__.

Kutoka swali la 16 mpaka 30, chagua jibu sahihi.