SEHEMU YA KWANZA: KUSILIKIZA NA KUZUNGUMZA (Alama 10)

Mwalimu asome kifungu kifuatacho kisha amwulize mwanafunzi maswali kwa sauti.

Kandanda hupendwa na huchezwa kote duniani. Ni mchezo unaoleta watu pamoja kwa amani na furaha. Zamani mchezo huu ulichezwa na wanaume pekee. Siki hizi, wanawake pia hucheza. Mchezo wa kandanada pia huitwa soka, ngozi ama kabumbu. Huchezwa na watu kumi na mmoja kila upande.

Maswali

1. Kandanda hupendwa na kuchezwa wapi? _____________________________
2. Zamani mchezo huu ulichezwa na nani? __________________________
3. Majina mengine yenye maana sawa na kandanda in ______________________
4. Mchezo wa soka huchezwa na watu wangapi kila upande? ______________________________

SEHEMU YA PILI: KUSOMA KWA SAUTI (Alama 20)

Soma kifungu kifuatacho kwa sauti

Wanyama wanaofugwa huitwa mifugo. Wanyama hawa ni kama mbuzi, kondoo, ng'ombe, ngamia na punda. Wanyama hawa wana faida nyingi sana. Mfugaji huwakamua ng'ombe ambao humpa maziwa ambayo humpa pesa nyingi akiyauza.

Maziwa pia hutumiwa kutengeneza siagi. Jbini hizi ni tamu sana. Kondoo hutupa sufi ambazo hutumiwa kutengeneza fulana. Maziwa ya mbuzi ni mazuri sana. Ngamia hutumiwa kubebea mizigo.

Maziwa yake pia hunywewa na watu wengine huamini kuwa ni dawa. Wanyama wote wanahitaji kutunzwa. Sharti waishi mahali safi na wapewe chakula cha kutosha ili wawe na afya nzuri. 

SEHEMU YA TATU: UFAHAMU (ALAMA 5)

Soma kufungu kifuatacho kisha ujibu maswali.

Hodari alikuwa kifunguamimba wa Bwana na Bi Omar. Kwa jumla walikuwa watoto wanne; wasichana wawili na wavulana wawili. Familia hii ilikuwa na maisha mazuri siku zote. Watoto hawa walilelewa na kusomeshwa vizuri.

Kwa bahati mbaya, baba yao alifutwa kazi kule alikoajiriwa. Alifutwa kwa sababu wenzake walimfitini. Hapo ndipo maisha yalipobadilika katika familia hii.

Maisha yakawa magumu. Ilibidi Hodari ambaye ni kifunguamimba kutafuta kibarua ili aweze kuwasaidia wazazi wake na wadogo wake. Kazi hizi za vibarua alikuwa anazifanya baada ya kutoka shuleni. Wakati mwingine chakula na mahitaji mengine yakakosekana. Ilibidi Hodari aache shule na kuamua kutafuta kazi ya uyaya. Kazi hizi zilikuwa nyingi kijijini.

Tajiri mmoja alimpa kazi ya nyumbani. Kazi ilikuwa ngumu sana kwa mtoto wa shule kama vile Hodari. Aliteseka sana kwa kukosa nafasi ya kucheza na watoto wenzake. Mizigo mizito aliyobebeshwa ilimwacha akiwa mchovu kwelikweli.

Kwa bahati nzuri msamaria mwema mmoja alimwonea huruma na kuamua kumsaidia. Pamoja na mambo aliyosaidiwa nayo ni ajira kwa wazazi wake.

Maswali

1. Kisa hiki kinahusu mtoto aitwaye ___________________________
2. Ni nani alifutwa kazi? ______________________________
3. Ni vibaya kumnyima mtoto haki ya ________________________________
4. Hapo mwanzoni maisha ya Hodari na wadogo wake yalikuwa  ___________________________
5. Taja kazi moja aliyofanyishwa Hodari _______________________

SEHEMU YA NNE: SARUFI (ALAMA 25)

Kanusha sentensi hizi.

1. Wewe unapenda chakula kitamu. 
   _______________________________________
2. Alisoma hadithi.
   _______________________________________
3. Yeye ataegesha gari karibu na soko.
   ________________________________________

Jibu kwa usahihi kwa kuchangua majibu kutoka kwa mabano.

Baada ya siku____4____ (mingi, nyingi) kuku alianza ___5___ (kutaga, kutoa) mayai. Alifurahi sana.

Alitaka mayai ____6____ (hiyo, hayo) yote yatoe vifaranga. Jioni ____27____ (monja, moja), aliporudi kibandani alianza kuatamia mayai ____8____ (zake, yake).

Ambatanisha nomino hizi ili kuunda nomino ambata

               A                           B

9. Mwana                 hazina
10. Askari                   sesere 
11. Mweka                  kanzu
12. Tegua kitendawili kifuatacho: Achora lakini hana kalamu _________________________ 
13. Kisawe cha barabara ni ______________________
14. Taja viungo viwili vya upishi.
    1. _______________________________
    2. _______________________________
15. Tunga sentensi ukitumia nomino hizi.
    1. Upishi _________________________________
    2. Picha  _________________________________
16. Jibu maagano haya. "Alamsiki" _____________________________________
17.  
    
    Kifaa hii hutumika _____________________________________
18. Kikundi cha matunda huitwa__________________ (pakacha, mtumba, numbi)
19.  
    
    Kifaa hiki huitwa __________________________.
    Andika sentensi zifuatao kwa wingi.
20. Ndoo hii imejaa maji ________________________________ 
21. Ukuta huu umebomoka ____________________________________
22. Sentensi moja katika ushairi huitwa________________________________
23.  
    
    Hii ni namba gani? _____________________________________________

SEHEMU YA TANO: KUANDIKA (Alama 20)

Andika insha ya kusisimua ukizingatia maagizo uliyopewa

Andika insha ya kusisimua kuhusu: 

CHAKULA UKIPENDACHO

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

MARKING SCHEME

Sehemu ya kwanza

1. Kote
2. Na wanaume
3. Kambumbu, soka
4. Kumi na mmoja

Sehemu ya tatu

1. Hodari
2. Bwana Omar
3. Kucheza/kula/kuomba
4. Mazuri
5. Kubeba mizigo mizito

Sehemu ya nne

1. Wewe hupendi chakula kitamu
2. Hakusoma hadithi
3. Yeye hataegesha gari karibu na soko
4. Nyingi
5. Kutaga
6. Haya
7. Moja
8. Yake
9. Sesere
10. Kanzu
11. Hazina
12. Konokono
13. Njia/baraste
14.  
    1. Pilipili
    2. Masala
15.  
    1. Hakiki kwa usahihi
    2. hakiki kwa usahihi
16. Binuru
17. Kuonyesha saa
18. Pakacha
19. Kiwambo
20. Ndoo hizi zimejaa maji
21. Kuta hizi zimebomoka
22. Mshororo
23. Thelathini

KUSIKILIZA NA KUONGEA, KUSOMA KWA SAUTI

Sehemu ya A: Kusikiliza na kuongea

Ningependa tuzungumze kuhusu heshima na adabu. Wewe ni kiranja wa darasa lako una mazungumzo na mwalimu wako wa darasa.

1. Anza mazungumzo kwa maamkizi yafuatayo.
   (Mwanafunzi ajibu)
2. Taja maneno ya adabu ambayo kama kiranja unawasisitizia wanafunzi kuyatumia darasani.
   (Mwanafunzi ajibu)
3. Eleza mwalimu umuhimu wa kuwa mwanafunzi mwenye heshima na adabu.
   (Mwanafunzi ajibu)
4. Toa maelezo mafupi vile utakavyoonyesha heshima na adabu kwa mgeni aliyealikwa nyumbani kwenu.
   (Mwanafunzi ajibu)
5. Taja maneno ya heshima na adabu badala ya maneno uliyopewa
   1. Mtoto anahara _________________________
   2. Fatuma ana mimba ___________________________
   3. Halima amezaa ________________________

Sehemu ya B: Kusoma Kwa Sauti

Mama alikumbuka kuwa baba alisahau kumeza dawa. Aliingia chumbani na kutoka na vidonge viwili vya dawa akampa baba aweze kumeza kwa maji. Baba alikuwa na ugonjwa wa kisukari na shinikizo la damu.

Alikuwa anatueleza kuwa ugonjwa wake ulitokana na hali ya maisha katika harakati zake za biashara ambayo ilikuwa mara inapanda mara inashuka. Alikuwa akizinunua bidhaa kutoka Uchina na kuziuza humu nchini. Ingawa aliipenda biashara hiyo, aliichukia hali ile ya ugonjwa na hivyo akaamua kupunguza shughuli zake na kuongeza muda wa kupumzika nasi nyumbani.

Baba alipokata kauli kupunguza shughuli aliendelea kuwa na afya nzuri. Tuliendelea kuzungumza naye mambo aliyofurahia kusikiliza kama vile umilisi tuliokuwa tumepata shuleni. Hasa, alifurahi tulipomwambia tulijifunza kuhusu jinsi ya kuzuia magonjwa. Tulimweleza pia kuhusu magonjwa yanayotokana na hali za maisha kama vile kisukari na shinikizo la damu.

SEHEMU YA A: Ufahamu

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali yanayofuata (alama 5)

Unapotembea mjini, chukua tahadhari kubwa sana. Kuna matapeli wanaohadaa watu mjini. Vile vile matapeli hao hujiweka katika makundi ili kungojea watembezi wanaoonekana wageni. Mara wanapowagundua, wao hunasa pesa, simu na vitu vingine na kukimbia navyo. Pia kuna wale hutumia maneno matamu. Wao hukuandama na ukifika kichorochoroni watakupora na kukimbia. Wengine watakupiga na kukuacha umeumia. Iwapo unataka msaada wowote, basi mtafute bawabu au askari akusaidie. Usijiingize kwenye shida tupu bure.

Maswali

1. Kulingana na habari ni watu gani wanaoiba pesa? ___________________________
2. Mwandishi anatushauri tufanye nini tunapotembea mjini? ____________________________
3. Kamilisha: Maneno matamu humtoa __________________ pangoni.
   1. simba
   2. nyoka
   3. sungura
   4. mdudu
4. Eleza maana ya neno wanaohadaa. _______________________
5. Andika maana ya neno 'matapeli ________________________
6. Unapofika vichochoroni huwa unafanyiwa nini? ________________________

SEHEMU YA B; SARUFI

1. Chagua maneno yaliyopo kwenye mabano kujaza mapengo
   ____1____.anapenda sana kuogelea majini. Yeye hutaga mayai makubwa makubwa. ____2____ yake ni tamu sana. Kuku pia hutaga _____3_____ japo madogo kushinda va bata. Nyama va kuku pia ni _____4_____ Kuna kuku wa kienveji na kuku wa ______5_______ . Kuku wa gredi huwa na mapato ya juu zaidi. Wao hukua kwa haraka na kutaga mayai ______6______.
   ( mayai, tamu, nyama, bata, gredi, hukiwa, mengi)
2. Jaza pengo kwa kutumia viunganishi vifaavyo.
   1. Juma alikula ______________________ hakushiba. (kwa sababu, lakini, pia)
   2. Tulipita mtihani _____________ tulifanya bidii. (lakini, na, kwa sababu)
   3. Halima ________________ Fatuma wanaosha vyombo. (na, lakini, kwa sababu)
   4. Waliadhibiwa ______________________ walivunja sheria za shule. (pia, kwa sababu, na) (5
3.  Andika sentensi zifuatazo kwa umoja.
   1. Miti ya mapera imekatwa.
      _________________________________________________
   2. Nguo zao ni chafu sana.
      _________________________________________________
   3. Viti vizuri vitauzwa.
      _________________________________________________
   4. Wakulima wanalima kwa bidii.
      _________________________________________________
   5. Maembe hayo ni matamu.
      _________________________________________________
4. Andika kinyume cha nomino hizi
   1. Mzee ____________________________________
   2. Mchana __________________________________
   3. Maskini __________________________________
   4. Rafiki ____________________________________
   5. Mfalme ___________________________________
5. Pigia mstari nomino za makundi katika sentensi zifuatazo
   1. Barabarani kulikuwa na mlolongo wa magari.
   2. Safu ya milima hupendeza.
   3. kikosi cha askari kilikuwa kimesimama barabarani.
   4. Fatuma alinunuliwa jozi ya viatu.
   5. Mama alinunua pakacha la matunda kutoka sokoni.
6. Kamilisha methali hizi
   1. Mgagaa na Upwa. ___________________________
   2. Achanikaye kwenye mpini ____________________________
   3. Mtumai cha nduguye ___________________________
7. Tunga sentensi ukitumia maneno yafuatayo.
   1. Mlindalango
   2. Vinasasauti

INSHA

Andika insha kuhusu;

 JIRANI YANGU

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________

MARKING SCHEME

KUSIKILIZA NA KUONGEA

1. Anaendesha
2. Ni mjamzito
3. Anejufungua

LUGHA

Sehemu ya A 

1. Matapeli
2. Mtafute bawabu na askari
3. Nyoka
4. Wanaodanganya
5. Wezi
6. Kukupora

Sehemu ya B

1.  
   1.  Bata
   2. Nyama
   3. Mayai
   4. Tamu
   5. Gredi
   6. Mengi
2.  
   1. Lakini
   2. Kwa sababu
   3. Na
   4. Kwa sababu
3.  
   1. Mti wa mapera umekatwa
   2. Nguo yake ni chafu sana
   3. Kiti kizuri kitauzwa
   4. Mkulima analima kwa bidii
   5. Embe hilo ni tamu.
4.  
   1. Kijana
   2. Usiku
   3. Tajiri
   4. Adui
   5. Malkia
5.  
   1. Mlolongo wa magari
   2. Safu ya milima
   3. Kikosi cha askari
   4. jozi la viatu.
   5. pakacha la matunda
6.  
   1. Hali wali mkavu
   2. Halali njaa
   3. hafi maskini

INSHA

Andika Insha ya kusisimua itakayoanzia hivi

Asubuhi moja nilipokuwa nikielekea shuleni, nilimsikia mtoto akilia katika vichaka vilivyokuwa kando ya barabara ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

LUGHA

Chagua jibu mwafaka kwa yale uliyopewa ujaze nafasi zilioachwa

Ni jambo la ____1____ kuona kuwa waja wengi____2____ usafi wa mazingira, Utembeapo kila mahali 3 mijini____4____ utaona watu wakiangushaangusha takataka bila___5___zozote zile. Mate na vikohozi ___6___ovyoovyo nusura wawachafue wenzao.____7____kuona wengine hata___8___kando ya barabara zetu.

Ajabu ni kuwa, watu____9____ watasikika wakilaumu___10___ ya jiji eti kwa kushindwa___11___ usafi. Ni kweli kuwa wanaohusika katika usafi wameshindwa kwa njia moja au nyingine. Lakini, mbona tuwaongezee mzigo? Kumbukeni ni sisi tutakaoteseka ___12____ni____13____ wa maradhi. Tutamlaumu___14___? Ikumbukwe ____15____.

1.  
   1. kusikitisha
   2. kutatizika
   3. kuchosha
   4. kuumiza
2.  
   1. hawajali
   2. hawaijali
   3. hawazijali
   4. hawakujali
3.  
   1. katika
   2. kwa
   3. mnamo
   4. hususan
4.  
   1. yetu
   2. mwetu
   3. zetu
   4. yote
5.  
   1. hisia
   2. haraka
   3. nia
   4. ujasiri
6.  
   1. vinatowa
   2. yanatemwa
   3. wanatemwa
   4. zinatemwa
7.  
   1. Ni ajabu
   2. Si ajabu
   3. Si kawaida
   4. Ni nadra
8.  
   1. wakitabawahi
   2. wakitanabahi
   3. wakitawahi
   4. wakiwahi
9.  
   1. hawa wawa
   2. wawa hao
   3. wao hao
   4. wawa wale
10.  
    1. kamati
    2. halmashauri
    3. ukumbi
    4. manispaa
11.  
    1. kudunisha
    2. kudumisha
    3. kudhararisha
    4. kuidhinisha
12.  
    1. kunapokuwa
    2. kutakapokuwa
    3. kukawa
    4. kunakuwa
13. 1. mkurupuko 
    2. mlipuko
    3. kuzika
    4. janga
14.  
    1. nini
    2. gani
    3. nani
    4. kwa nini
15.  
    1. msinacho hafaidi aliye nacho
    2. mwiba wa kujidunga hauambiwi pole
    3. yaliyopita si ndwele tugange yajayo
    4. kinga na kinga huwa moto

Kuanzia swala la 16-30 jibu swali kulingana na maagizo

16. Kati ya mavazi yafuatayo, ni yapi ambayo huvaliwa na wanawake pekee? 
    1. Sidiria na suaruali. 
    2. Kaptura na surupwenye.
    3. Chepeo na bushati. 
    4. Gagro na kanchiri.
17. Chagua sentensi ambayo ni sahihi kisarufi.
    1. Manyani waliharibu mimea yangu."
    2. Zulia ambayo imetandikwa sakafuni maridadi.
    3. Watu wengi huharibu masaa wakicheza.
    4. Gari ambazo zimenunuliwa zina rangi nzuri. 
18. Kanusha
    Wachenje angekuja angetiwa mbaroni.
    1. Wachenje asingekuja angetiwa mbaroni.
    2. Wachenje hangekuja hangetiwa mbaroni. 
    3. Wachenje hangekuja asingetiwa mbaroni.
    4. Wachenje asingekuja asingetiwa mbaroni.
19. Tumia kirejeshi -amba kwa usahihi
    Koja _______________  hupendeza ni ghali sana.
    1. ambacho
    2. ambalo
    3. ambayo
    4. ambao
20. Nini ufupi ufupisho wa mwana wetu?
    1. Mwanetu.
    2. Mwanawetu. 
    3. Mwanaetu. 
    4. Mwanayetu. 
21. Katika kujua usawa wa ukuta wa nyumba utatumia chombo kipi? 
    1. Pimamaji.
    2. Utepe. 
    3. Mizani.
    4. Timazi.
22. Sentensi inayoonyesha hali ya kutendesha.
    1. Alisikia sauti ya mgeni. 
    2. Wimbo uliimbwa vizuri gwarideni. 
    3. Alipoteza kalamu ya jirani yake.
    4. Mshitakiwa alitozwa faini kubwa.
23. Mke wa mwana ni
    1. mkazamwana.
    2. mka ahau.
    3. mwanyumba.
    4. mavyaa. 
24. Jaza kwa kiunganishi kifaacho.
    _________________ mgeni akafika leo. 
    1. Labda
    2. Huenda
    3. Yakini
    4. Yamkini
25. Baada ya Juma kusoma aliviweka vitabu katika
    1. dari.
    2. kigoda. 
    3. zulia.
    4. rafu.
26. Nini udogo wa
    "Mwanamke ameenda" 
    1. kijanajike kimeenda.
    2. kijike kimeenda.
    3. kike kimeenda.
    4. kijimke kimeenda.
27. Aina ya ngoma ndogo na nyembamba. Imewambwa upande mmoja na kutiwa vibati kwenye kingo zake, huchezwa kwa kutikiswa. Ala iliyoelezwa ni _______________
    1. zeze.
    2. mbiu.
    3. tarumbeta.
    4. dafu.
28. Tambua sentensi iliyo na "kwa" ya umilikaji
    1. Yeye anaishi kwa nduguye. 
    2. Nyumbani kwao ni paradiso. 
    3. Mtalii huyo alitembea kwa madaha.
    4. Alipigwa kwa utovu wa adabu.
29. Dada ni kwa kaka kama vile tembe ni kwa 
    1. kipora.
    2. dawa. 
    3. beberu.
    4. fahali.
30. Malipo ya kuingilia ukumbini ni _________________
    1. mtaji.
    2. kiingilio.
    3. masurufu.
    4. koto.

Soma ufahamu huu taratibu kisha uyajibu maswali yote 31-40

Matatizo yalianza kumwandama binti Jamila alipojiunga na chuo kikuu na baadaye alipohitimu. Chaguo !a Jamila la kusomea siasa chuoni lilimwingiza kwenye uwanja wa wanaume wenye siasa kali kali. Ilikuwa vigumu kwake kupata kazi ya kudumu kwani wanaume walipinga sera na maoni yake hata yalipokuwa mazuri. Sehemu kadhaa alizozitembelea kuomba kazi, waajiri walimwangalia, wakamwuliza maswali na kumtakia asubiri majibu baadaye. Haikuwa vigumu kwake kujua kwamba kampuni ama mashirika hayo yalikuwa tayari kumwajiri mwanamume hata ingawa alikuwa amefaulu kuwazidi katika chuo kikuu

Jamila alianza kuhudhuria mikutano ya kuwahamasisha wanawake na kusoma katiba za vyama kadhaa vya kisiasa. Akiwa na imani kubwa kwamba wanawake wanaweza kuwa viongozi wazuri, alianza kuonyesha matumaini yake ya kugombea udiwani katika uchaguzi mkuu uliofuata. Pia alitembea vijijini na kuwashawishi wanakijiji kuhusu umuhimu wa kuwachagua wanawake zaidi ili wawe katika nafasi ya kutoa uamuzi wao. Alikuwa akiandika mfululizo wa makala kuhusiana na haki za wanawake yanayowaathiri. Waliowadharau wanawake na kudai kwamba kazi ni za nyumbani tu na wala sio kufanya uamuzi, iliwafaa kupata funzo kuwa hata mtoto wa kike anaweza kutoa maamuzi ya busara na anazo haki sawa na mtoto wa kiume.

31. Nijinsia ngapi zimezungumziwa katika ufahamu huu? 
    1. Mbili. 
    2. Moja.
    3. Tatu.
    4. Nyingi.
32. Shida za Jamila zilianza lini?
    1. Alipojiunga katika chuo kikuu.
    2. Kabla na baada ya kujiunga kwenye masomo chuoni.
    3. Baada ya kujiunga na kuhitimu chuo kikuu.
    4. Wakati wowote alipozungumza na wanaume kazini.
33. Kutokana na kitenzi kuajiriwa tunapata nomino ipi?
    1. Mwajiri. 
    2. Mwajiriwa. 
    3. Majira.
    4. Ajira.
34. Jamila alikuwa akisomea nini chuoni?
    1. Upigaji kura.
    2. Somo la sheria za wanawake.
    3. Haki za wanawake
    4. Siasa.
35. Kwa nini kampuni na mashirika yalithamini wanaume kuliko wanawake?
    1. Wanawake hawakuwa na kisomo cha kutosha.
    2. Wanawake hawajui kufanya uamuzi kazini.
    3. Umuhimu wa wanawake haukuzingatiwa kwa sababu walidharauliwa na kuonekana kama waamuzi wa nyumbani.
    4. Wanazifahamu tu kazi za nyumbani na kazi za mashirika hawajazifahamu sana kama wanaume.
36. Umoja wa wanawake ni mwanamke. Je, umoja wa wanaume ni
    1. mwanaume.
    2. mwanamume.
    3. mwanamme.
    4. kijana.
37. Ni kweli kusema kuwa Jamila
    1. ana imani kuwa hata mke anaweza kuongoza vizuri.
    2. hana imani na wanaume wowote katika uongozi.
    3. anaamini kuwa hatapata kazi muradi wanaume wamo kazini.
    4. ni mwanamke mjane apiganiaye haki za wanawake.
38. Maana ya kushawishi ni ____________
    1. kudanganya
    2. kufanya mtu avutike kutenda jambo fulani.
    3. kuchochea mtu kufanya jambo fulani.
    4. kuelimisha watu kuhusu jambo bila kushauriana.
39. Sheria za vyama vya kisiasa zimo ____________
    1. vitabuni.
    2. bungeni.
    3. katibani
    4. shuleni.
40. Unapata funzo gani kutokana na ufahamu uliousoma?
    1. Wanawake na wanaume sio sawa. 
    2. Ni vizuri kuwatia wanawake hamu ya kutenda mambo na kuwazingtia. 
    3. Sheria haijaruhusu mwanamke kuwa kiongozi na kufanya maamuzi yoyote.
    4. Elimu ya mtoto wa kiume ina manufaa kuliko ile ya mtoto wa kike.

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali 41-50

Ukiyasoma majarida mbalimbali utazipata takwimu za kushangaza. Nyingi za takwimu hizi zinasababisha mtu hata akose matumaini. Takwimu zinaonyesha kuwa, watoto wanaokufa kabla ya kufikisha umri wa miaka mitano bado ni wengi. Wafao wakati wa kuzaliwa bado ni tele. Watu waambukizwao virusi vya ukimwi kila dakika ni wengi. Watu wanaokufa mikononi mwa majambazi wanazidi kuongezeka nao wafao katika ajali barabarani si haba. Watoto wetu wa kike wanaobakwa na wanyama katika ngozi za binadamu, idadi yao inazidi kuongezeka kila kukicha.

Utazidi kupoteza matumaini ukisoma na usikie kuwa, vijana wetu wanazidi kujiingiza katika utumiaji wa dawa za kulevya na pia vitendo vya ngono. Takwimu za watoto wafao kutokana na maradhi ya malaria nazo zinatisha.Sisemi wafao kwa maradhi mengine kama vile kifaduro. Ifahamike kuwa, wengine hufa kutokana na utapi wa mlo.

Upande wa uchumi, hakuna habari njema vilevile. Bila shaka kufikia sasa umezoea kusikia kuwa, zaidi ya sudusi ya raia nchini wamo katika kitovu cha umaskini. Hawawezi kupata hata angalau shilingi themanini kwa siku. Hebu fikiria kuhusu kiongozi wa jamii aliye na watoto sita ilhali hawezi kupata angaa shilingi themanini kwa siku. Nafasi za ajira nazo ni haba. Idadi ya wasio na kazi wala bazi inazidi kuongezeka

Kulingana na takwimu hizo, lile linaloonekana kukua kwa haraka ni mitaa ya mabanda katika miji yetu. Na je, unaelewa kuwa zaidi ya asilimia sabini ya wakazi wa mingi ya miji yetu huishi katika mitaa ya mabanda?
Tafadhali lifikirie hilo.

Nalo pengo kati ya matajiri na maskini linazidi kushamiri.Kila kukicha, matajiri wanazidi kunawiri huku maskini wakiendelea kudidimia na wengine hata kufifia kabisa.

Hali ya mazingira nayo haijaonyesha lolote la kuinua nyoyo zetu. Takwimu zinazidi kuonyesha misitu yetu inazidi kuangamizwa. Mito nayo inazidi kukauka. Maziwa yetu yanazidi kukauka na kuchafuka. Navyo viumbe vya majini kama vile samaki vinazidi kufariki dunia. Inasemekana pia kuwa kiwango cha joto duniani kinazidi kuongezeka. Si ajabu kujkosa theluji kileleni mwa mlima Kenya miaka michache ijayo. Nayo maradhi ya ngozi na ya saratani ya ngozi yazidi kuathiri na kufilisi ndugu na wazazi wetu.

Swali ni hili, je,tunaelekea wapi? Je, mambo haya yanatokea kwa kuwa hatuna uwezo wa kuyadhibiti au ni kwa sababu tunayavalia miwani? Katu, siamini kuwa hatuwezi kuyashinda. Uwezo tunao lakini nia haipo. Pasipo na nia njia haipo. Lakini tumaini lipo. Si tumaini pekee. Hata suluhisho. Nayo hayo ya mikononi mwenu enyi vijana. Kumbukeni mnao uwezo. Ni nyinyi viongozi wa kesho. Someni kwa bidii mwajibike ili muinusuru dunia.

41. Katika aya ya kwanza, mwandishi ameyataja majanga mangapi?
    1. Sita.
    2. Matano.
    3. Saba.
    4. Manne.
42. Kulingana na kifungu, mbali na maradhi, watoto wachanga aidha wanatishwa na :
    1. ukimwi.
    2. dawa za kulevya. 
    3. ukosefu wa chakula.
    4. wizi.
43. Ni maelezo yapi sahihi?
    1. Ugonjwa wa malaria huwakumba watoto pekee. 
    2. Vijana wetu wametupilia mbali uovu wa ngono.
    3. Kifaduro ni uwele uwatishao watoto.
    4. Mengi ya maradhi yanadidimia.
44. Kwa mujibu wa mwandishi, uhaba wa ajira unaweza kuzua matokeo yapi?
    1. Uhalifu.
    2. Kumarika kwa uchumi.
    3. Gharama ya maisha kupanda.
    4. Hatujaelezwa. 
45. Kwa mujibu wa mwandishi, saratani ya ngozi inasababishwa na
    1. lishe bora.
    2. uchafuzi wa mazingira.
    3. mitaa ya mabanda.
    4. manukato yenye kemikali hatari.
46. Je, unadhani hali ya mambo inayoelezwa hupatikana wapi? 
    1. Nchi zilizoendelea.
    2. Ni vigumu kujua.
    3. Katika mataifa yote duniani.
    4. Ulimwengu wa tatu.
47. Kulingana na kifungu, ni takriban kiasi kipi cha wakazi wa mjini hakiishi katika mitaa ya mabanda? 
    1. Asilimia sabini.
    2. Ushuri tatu.
    3. Asilimia kubwa.
    4. Sudusi.
48. Ni bayana kuwa uharibifu wa mazingira utasababisha?
    1. Kuzuka kwa maradhi kama vile ukimwi. 
    2. Kuangamia kwa viumbe mbalimbali.
    3. Kuongezeka kwa viwanda
    4. Kupunguka kwa kiwango kati ya wakwasi na walalahoi.
49. Kulingana na taarifa, ni kipi kiini cha matatizo yote yaliyozungumziwa?
    1. Ugumu wa maisha. 
    2. Mazingira. 
    3. Matendo ya binadamu.
    4. Umaskini. 
50. Ni sahihi kusema kuwa:
    1. Mwandishi ni mkwasi wa mali.
    2. Tamaa ya mwandishi ya kushuhudia. 
    3. Vijana wana fursa na satua ya kuboresha mambo.
    4. Binadamu hana uwezo wa kuyatatua matatizo yaliyozungumziwa.

MARKING SCHEME

1. A
2. A
3. D
4. B
5. A
6. A
7. B
8. A
9. C
10. B
11. B
12. B
13. A
14. C
15. B
16. D
17. A
18. D
19. B
20. A
21. D
22. C
23. A
24. B
25. D
26. A
27. D
28. B
29. A
30. B
31. A
32. C
33. D
34. D
35. C
36. B
37. A
38. C
39. C
40. B
41. A
42. C
43. C
44. D
45. C
46. D
47. B
48. B
49. C
50. C

KISWAHILI
DARASA LA SITA
MTIHANI WA MWISHO WA MUHULA WA 2 

Jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kuchagua kitenzi kifaacho zaidi.

Hapo    1      za kale aliishi mzee       2           3       Falsafa. Hilo     4     jina la       5     kwa sababu alikuwa na hekima. Baada ya kazi zake mchana   6    aliwakusanya vijana jioni na kuanza    7   .Alikuwa na    8    ya kuwakuza vijana wakiwa na   9      kwani alifahamu kuwa vijana    10  kizazi cha kesho.

Mzee Falsafa hakutaka kulipwa kwa sababu alikuwa akiifanya kazi hiyo kwa     11     ulikuwa ni mchango wake kwa     12    . Katika kuwaelekeza, aliwahimiza   13      bila kujali kabila au tabaka kwani umoja ni nguvu. Suala    14     lilikuwa ni     15      ya wavulana ilikuwa ni daraja la utoto utu uzima.

1. A. zamani                B. samani             C.kale                 D.juzi
2. A.moja                     B.mmocha            C.mmoja             D.mocha
3. A anayeitwa             B.aliyeitwa            C.anaitwa           D.ataitwa
4. A.lilikuwa                 B.likuwa                C.lilikua               D.litakuwa
5. A.msiba                   B.mzaha               C.msimbo            D.mtaa
6. A.kesho                   B.usiku                  C.kucha              D.kutwa
7. A.kuwafunza            B.kuwasoma        C.kuwajali            D.kuwazomea
8. A.lengo                    B.nia                     C.mpango           D.ujuzi
9. A.maadili                 B.maisha               C.maadili mema  D.furaha
10. A.ndicho                  B.ndiyo                  C.ndio                  D.ndizo
11. A.sharti                    B.lazima                C.hiari                  D.shurti
12. A.umati                    B.uma                    C.walimu             D.umma
13. A.kutengana            B.kutangamana     C.kuchukiana      D.kulaumiana
14. A.lingine                  B.zingine                C.nyingine           D.jingine
15. A.kutahiri                 B. tohara                C.funzo               D.somo

Kuanzia swali la 16-30. jibu swali kulingana na maagizo.

16. Kiongozi wa sala msikitini ni
    1. imamu
    2. kuhani
    3. katkisti
    4. mchungaji
17. Wanaume walioa dada wawili huitanaje? 
    1. Mwamu
    2. Shemeji
    3. Mwanyumba
    4. Wifi 
18. Andika wingi wa sentensi hii
    Nenda naye akuonyeshe mali yangu.
    1. Nenda nao wakuonyeshe mali yangu.
    2. Nendeni nao wamuonyeshe mali yetu.
    3. Nenda nao wawaonyesghe mali yetu.
    4. Nendeni nao wawaonyeshe mali yetu.
19. Kikembe cha samaki ni;
    1. dagaa
    2. kichengo
    3. kimatu
    4. kiluwiluwi
20. Tegua kitendawili kifuatacho
    Hakionekani wala hakishikiki
    1. kisogo
    2. mafiga
    3. uga
    4. hewa
21. Andika katika hali ya ukubwa
    Mtoto mzuri anasoma
    1. Toto zuri linasoma
    2. Toto mzuri anasoma
    3. Kitoto kizuri kinasoma
    4. Kitoto zuri kinasoma
22. Kamilisha methali
    Mwenda tezi na omo marejeo
    1. nyumbani
    2. kazini
    3. inshallah
    4. ngamani
23. Zana hii ya ujenzi inaitwaje
    
    
    1. timazi
    2. msasa
    3. tupa
    4. parafujo
24. Kitanda cha kubebea wagonjwa hospitalini huitwaje
    1. kigoda
    2. wadi
    3. machela
    4. mkungu
25. Kanusha sentensi hii
    Mzee aliniita kuniadhibu
    1. Mzee hakuniita wala kuniadhibu
    2. Mzee hajaniita na hajaniadhibu
    3. Mzee hakukuita ili akuadhibu
    4. Mzee hajaniita ili akuadhibu
26. Makazi ya mfalme huitwa
    1. ikulu
    2. kasri
    3. kizimba
    4. wamamu
27. Anayetibu wagonjwa ni tabibu
    Anayeendesha gari la moshi ni
    1. Rubani
    2. Mzegazega 
    3. Kandawala
    4. Hamali 
28. Kemboi alijifunika
    1. chepechepe!
    2. Rovurovu!
    3. Ndi!
    4. Gubigubi!
29. Andika akisami subui
    1. ¹/₅
    2. ¹/₇
    3. ¹/₆
    4. ¹/₉
30. Nyama ya mgongo huitwa
    1. shahanu
    2. ndewe
    3. sarara
    4. . kidari

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali ya 31 - 40.

Kiprop alikuwa na mkewe aliyeitwa Lilia. Walibarikiwa kupata watoto watatu. Walikuwa wakiishi katika shamba lao kwenye kitongoji kilichoitwa Mwendakwao. Kijiji hiki kilikuwa mbali na mji wowote.

Jamaa hii haikuishi peke yake. Hapo nyumbani pao palikuwa naye mwanamume mzee kidogo aliyekuwa ameishi nao kwa siku nyingi kidogo. Mtu huyu aliitwa Matakia. Alikuwa mtu mwema. Aliisaidi. sila ya Kiprop kwa mengi. Walikwenda kulima shambani pamoja. Aliwasaidia kupalilia akiwaangalia na kuwatunza watoto wa jamaa ya Kiprop Matakia alikuwa ni rafiki wa dhati hapo nyumbani. Lakini nguvu zilianza kumwishia alipoanza kuwa mzee.

Nyumbani hapo pa Bwana Kiprop alikuwapo pia mbwa aliyeitwa Jeki. Mbwa huyo ndiye aliyekuwa mlinzi wa nyumbani wakati watu walipokwenda shambani. Akawa ni rafiki wa nyumba ile kwa muda mrefu.

Jeki alianza kuchoka kwa ajili ya uzee. Nguvu zake zikaanza kumalizika. Akawa analala ovyo ovyo tu. Kubweka na ukali wake, vyote vilikuwa vimemwishia. Meno yake yakaanza kung'oka moja mojamifupa kwake ikawa shida kutafuna. Akawa anapikiwa vyakula laini laini, rojorojo hivi kama uji. Akawa hawezi kuirarua mifupa migumu kama alivyozoea hapo awali akiwa na meno.

Naye Matakia alianza kuuguagua. Hakuweza kutenda kazi zake sawa kama hapo mwanzo. Badala ya kuamka saa thenashara za asubuhi kama kawaida yake, alichelewa kitandani kufikia hata saa tatu hivi.

31. Kiprop alikuwa na aila ya watu wangapi?
    1. Watatu.
    2. Watano.
    3. Sita.
    4. Saba.
32. Matakia alikuwa
    1. Ajuza
    2. Bawabu
    3. Mlinzi
    4. Msaidizi
33. Pamoja na shughuli zake pale nyumbani,
    Matakia hakushiriki
    1. kuwalea watoto
    2. kufyeka konde C
    3. kuwaogesha watoto
    4. kuwanyanyasa watoto
34. "Matakia alikuwa ni rafiki wa dhati hapo nyumbani" kwani
    1. Alisaidia kwa mapana na marefu
    2. Alisaidia kwa hali na mali
    3. Alisaidia kufa na kupona
    4. Alisaidia daima dawamu 
35. "Jeki alihesabiwa kama rafiki wa nyumba ile, "kwa sababu
    1. Alibweka sana
    2. Aliyalinda maskani yale
    3. Aliwalinda watoto wa mifugo
    4. Aliishi muda mrefu
36. Jeki alipoanza kuzeeka alikuwa
    1. Akichoka ovyo
    2. Akijilaza ovyo ovyo
    3. Akibweka kwa ukali
    4. Akitaka uji tu
37. Matakia alianza kuugua na kuchelewa kuamka
    1. Alipoanza kuwa mzembe
    2. Alipoanza kuzeeka
    3. Alipochoka kufanya kazi
    4. Alipogombezwa
38. Neno muhali limetumiwa kuinaanisha
    1. vigumu
    2. rahisi
    3. hataki
    4. mahali 
39. Saa thenashara ni
    1. Saa kumi
    2. Alfajiri
    3. Saa kumi na mbili
    4. Asubuhi
40. Kichwa mwafaka cha habari hii ni
    1. Matakia na Jeki
    2. Jamii ya Kiprop
    3. Kiprop na rafiki zake
    4. Jamii ya Kiprop na rafiki zake

Soma shairi hili kwa makini kisha wjibu maswali kutoka 41 hadi 50.

Moyo wanambia penda, mtu mjinga sipende,
Mjinga ukimpenda, hajui nini atende,
Moyo wanambia tenda, lisilotendwa sitende,
Fanya wanavyotenda, wenzio wasikushinde.

Moyo wanambia imba, wimbo mbaya siimbe,
Imba wimbo wa kupamba uwapumbaze wakembe
Moyo wanambia omba, ombi ovu usiombe,
Omba Mungu Muumba, dhiki azifanye chembe.

Moyo wanambia meza, kinachokwama simeze,
Kinachokwama kumeza, kinywani sielekeze,
Moyo wanambia uza, roho yako usluze,
Fanya unavyoweza, neno hili jikataze.

Moyo wanambia cheza, michezo mbi sicheze,
Cheza walcupendeza, wenzio wakuigize,
Moyo wanambia kaza, bidii usipunguze,
Usipunguze kuwaza, mawazonijiingize.

Moyo wanambia kopa, deni kubwa usikope,
Usiloweza kulipa, siku zote usiepe,
Moyo wanambia apa, kwa batili usiape,
Wala usifanye pupa, kiapo ukiogope.

Moyo wanambia kana, neno la kweli usikane,
Kweli unapiona, fanya bidii unene,
Moyo wanambia chuna, ngozi yako usichune,
Japo nyeusi sana, bora kuliko nyingine.

41. Katika ubeti wa kwanza:
    1. Moyo wamkanya mtunzi kumpenda mjinga
    2. Moyo wamkanya mtunzi aismpende mjinga
    3. Moyo wamwambia mtunzi asitende kama wenzake
    4. Mtunzi asema ukimpenda mjinga, hujui unachotenda.
42. Mtunzi anasema
    1. Wimbo mbaya unaweza kukupamba 
    2. Umwimbie Mungu Muumba
    3. Meza kitu kinachoweza kukusakama
    4. Uendeleze uwezo wa kufikiri na kutafakari .
43. Mshairi asema kwamba 
    1. Ikibidi ukope deni dogo la kulipa
    2. siku zote uyaepe madeni ya aina yoyote 
    3. unaweza kuapa kwa ubatili
    4. fanya bidii uwe mnene lakini usichune ngozi
44. Shairi lenye muundo huu huitwa
    1. tathlitha
    2. taklimisa
    3. tarbia
    4. tathnia
45. Kifungu kimoja cha shairi huitwa
    1. mshororo
    2. mizani
    3. kibwagizo
    4. ubeti
46. Kibwagizo cha ubeti wa tatu kina mizani mingapi?
    1. 15
    2. 16
    3. 4
    4. 8
47. Upini mpangilio sahihi wa vina vya kati na vya mwisho katika ubeti wa sita (mwisho)
    1. na-ne
    2. ne - na
    3. .za - ze
    4. .a-e
48. Badala ya kutumia neno wakembe; mtunzi angetumia neno jingine sawa na hilo ambalo
    1. wazembe
    2. watu
    3. wapumbavu
    4. watoto
49. Bingwa wa kutunga nyimbo huitwa manju, naye bingwa wa kutunga mashairi huitwa?
    1. Sogora
    2. Malenga
    3. Manju
    4. Hatibu
50. Kichwa mwafaka kwa shairi hili ni
    1. Moyo
    2. Wakembe
    3. Shule yangu
    4. Ajali

MAAKIZO

1. A
2. C
3. B
4. A
5. C
6. D
7. A
8. B
9. A
10. C
11. C
12. D
13. B
14. D
15. B
16. A
17. C
18. D
19. B
20. D
21. A
22. D
23. A
24. C
25. A
26. B
27. C
28. D
29. B
30. C
31. B
32. D
33. D
34. A
35. B
36. C
37. B
38. A
39. C
40. D
41. A
42. A
43. A
44. C
45. D
46. B
47. D
48. C
49. B
50. A

MASWALI

Soma taarifa ifuatayo huku ukijaza pengo kwa neno lifaalo zaidi kati ya yale manne uliyopewa
Takriban _1_ imetupasa kufanya kazi. Tunafanya kazi ili tujimudu maishani. Kazi_2_uti wa_3_wa maisha_4_binadamu. Iwapo binadamu yeyote anataka kuishi maisha_5_ni sharti ajikaze_6_kazini. Ikiwa mitume watukufu walifanya kazi_7_ sisi ambao daraja_8_ni ndogo mbele ya Mwenyezi Mungu. Kazi humpa mtu_9_na vilevile kumwezesha kuikidhi_10_yake. Isitoshe, ataweza kuishi raha mustarehe.

1.                
   1. zote 
   2. sote
   3. wote
   4. nyote
2.                
   1. ndio
   2. ndilo
   3. ndicho
   4. ndiyo
3.                        
   1. mgongo
   2. moyo
   3. roho
   4. mkono
4.                   
   1. wa
   2. la 
   3. ya
   4. cha
5.                       
   1. njema
   2. mema
   3. jema
   4. vyema
6.                        
   1. sauni 
   2. kizabuni
   3. kisabuni
   4. kwa sabuni
7.                      
   1. Ingawa
   2. Sembuze
   3. Licha ya
   4. Seuze
8.                      
   1. letu
   2. chetu
   3. yetu
   4. wetu
9.                      
   1. taadhimu
   2. taadhima
   3. tathmini
   4. thamini
10.                        
    1. jamii
    2. jama
    3. jamani
    4. jamaa

Rehema alifurahi sana kukutana na nyanya yake. Pindi tu akamwamkua "_11__"Naye Nyanyake akaitikia" _12_ mjukuu wangu."Hapo wakaanza kupiga _13_ kuhusu mambo kadha wa_14_ Kulipokuchwa, wakaagana" _15_ ".

11.                            
    1. Hujambo
    2. Sijambo
    3. Habari
    4. Shikamoo
12.                              
    1. nzuri
    2. vyema 
    3. marahaba
    4.  salama
13.                      
    1. gumzo
    2. kasia 
    3. mbinja
    4. stori
14.                
    1. kadhaa 
    2. kadha 
    3. kadhia
    4. kadhalika
15.                    
    1. sabalheri 
    2. masalheri 
    3. macheo
    4. alamsiki 

Kutoka swali la 16-30 chagua jibu lililo sahihi kulingana na maagizo 

16. Kamilisha sentensi kwa tanakali zifaazo.
    Yusufu alitumbukia majini ............... na kuzama .................
    1. tumbwi, zii
    2. tumbwi, jii
    3. chubwi, zii
    4. chubwi, jii
17. Tumia 'amba' kwa usahihi katika sentensi ifuatayo.
    "Tafadhali nionyeshe mfereji .............................. nyinyi huteka maji ya kunywa."
    1. ambapo
    2. ambao
    3. ambayo
    4. ambamo
18. Kamilisha: Penye miti
    1. pana wajenzi. 
    2. kuna misitu.
    3. hapana wajenzi
    4. hakuna watu.
19. Chagua jibu sahihi.
    1. mmoja mmoja.
    2. moja moja.
    3. mmoja kwa mmoja
    4. kimoja kimoja
20. Kamau alisema angesafiri ndege.
    1. na 
    2. kwenye 
    3. penye
    4. kwa 
21. Kifungu kimoja cha shairi huitwa
    1. mshororo. 
    2. ubeti. 
    3. kibwagizo.
    4. mizani.
22. Msichana yule ana nywele...........................  na pua ............................
    1. mrefu, dogo 
    2. refu/dogo 
    3. ndefu/ndogo
    4. ndevu/ndogo 
23. Kutokana na kitenzi KUFA, tunapata nomino
    1. mfu. 
    2. maiti.
    3. mkufa.
    4. mfua.
24. . Kamilisha:
    Unataka nyumba yako ijengwe
    1. vipi
    2. yupi 
    3. ipi
    4. upi 
25. Akisami inaitwaje?
    1. Thumuni tatu 
    2. Humusi tatu
    3. Tusui tatu. 
    4. Subui tatu.
26. Kikembe cha simba ni sibli, je kikembe cha nguruwe ni 
    1. kisui. 
    2. kiyoyo.
    3. kinda.
    4. kivinimbi. 
27. Neno unyasi liko katika ngeli gani?
    1. U-ZI
    2. U-U
    3. I-ZI
    4. A-WA 
28. Soma, kula, tembea, cheza ni
    1. nomino. 
    2. vielezi.
    3. ngeli.
    4. vitenzi.
29. Kanusha sentensi hii
    Johana ameandika kisha akalala. 
    1. Johana hakuandika na hakulala. 
    2. Johana hajaandika wala kulala. 
    3. Johana haandiki na halali.
    4. Johana hataandika wala hata lala.
30.  Andika kwa wingi.
    Ulezi mwema umenisaidia. 
    1. Malezi mema yamemsaidia. 
    2. Ulezi mema yametusaidia. 
    3. Malezi mema yametusaidia. 
    4. Malezi mema yamenisaidia. 

Soma kifungu kifuatacho kisha uyajibu maswali 31-40
Fatuma aliachwa na mamake akiwa mchanga. Alipofikia umri wa miaka kumi naye babake mpendwa pia aliaga dunia. Kifo cha babake kilimtia sana simanzi.
Fatuma alibaki yatima na hakuwa na budi kuishi na ami yake Maina. Kwa kuwa lisilokuwa na budi hutendwa, Fatuma aliishi na Maina bila wasiwasi. Maisha ya Fatuma yalikuwa mazuri hadi Maina alipochukua jiko. Hapa acha ale mwata kwa huyo mkazaami wake!
Babake Fatuma alipoaga dunia aliacha mali ya kutosha lakini hayakumfaidi mwanawe wa kipekee. Kidosho aliyeolewa aliukatiza upendo baina ya mtu na mpwa wake. Mwanamke huyo alikuwa nduli mkubwa aliyemletea Fatuma madhila makubwa. Kwa hakika kidosho alileta mfarakano katika ukoo huo. Fauka ya hayo Fatuma alijikaza kisabuni na kuendelea kuishi hapo.
Bi. Kidosho alikazana kwa fitina bila kuchoka, kwani kinolewacho hupata."Naye Maina alisalimu amri kwa ua lake la moyo. Kwa ghafla, Maina alimgeuka mpwa wake mithili ya hewa inavyobadilika. Acha Fatuma aone cha mtema kuni. Jambo la kwanza alikatizwa masomo na kuwekwa nyumbani. Alitumwa kama kijakazi. Ungepata fursa ya kumwona ungemwonea huruma. Nguo alizokuwa akivaa zilikuwa nyeusi kama chungu, na uso wake ungedhani ni ule wa kipaka jiko.
Ni kweli kuwa mja akifunga wake wa Maulana u wazi. Haukupita muda mrefu kabla ya habari ya mateso ya Fatuma kusambaa kama moto wa nyasi. Bila ya tatizo lolote habari ilimfikia afisa msimamizi wa watoto katika sehemu hiyo. Fedheha kubwa ilimpata Maina kwani alishtakiwa kwa kumnyima Fatuma haki zake. Alionekana kuwa amevunja kufungu cha sheria ya watoto. Bila ya kusita hakimu alimhukumu Maina kifungu cha miaka sita au faini ya shilingi laki saba. Pia aliamrishwa arudishe urithi wa Fatuma. Fatuma aliambiwa arudi shuleni aendelee na masomo yake.

21. Fatuma aliishi na
    1. mjomba wake.
    2. kakake baba.
    3. kakake mama.
    4.  dadake mama. 
22. Ni kweli kusema kuwa
    1. mamake Fatuma alimwachia mali nyingi. 
    2. kidosho alileta mapenzi katika jamii hiyo.
    3. kifo cha babake Fatuma hakikumletea upweke. 
    4. Kidosho ndiye aliyekuwa chanzo cha masaibu ya Fatuma. 
23. Kulingana na habari mama yake Fatuma alikuwa
    1. ameaga.
    2. ameenda safari.
    3. mzima.
    4. akifanya kazi mbali. 
24. Mwanamke ni kwa kijakazi kama vile mwamume ni kwa
    1. topasi.
    2. mjakazi.
    3. kitwana.
    4. mzegazega.
25. "ale mwata” katika habari ina maana ya
    1. kuona ujasiri. 
    2. kupata nafuu. 
    3. kupata ujasiri.
    4. kupata taabu.
26. Nimethali gani inayowiana na habari hii?
    1. Mtaka cha mvunguni sharti ainame.
    2. Mola hamtupi mja wake.
    3. Usitupe mbachao kwa mswala upitao.
    4. Ukipanda pankwisha utavuna pantosha. 
27. Kilichomwokoa Fatuma kilikuwa ni
    1. kufanya kazi kwa bidii.
    2. askari waliopiga nduru. 
    3. kuenea kwa habari zake za mateso.
    4. kuacha shule na kukaa nyumbani. 
28. Maina aliaibika wakati
    1. aliposhtakiwa. 
    2. alipofungwa jela. 
    3. alipoamriwa kurudisha urithi.
    4. alimwoa kidosho. 
29. Maina alitozwa faini ya shilingi?
    1. 7000
    2. 70,000
    3. 700,000
    4. 7.000.000 
30. Kichwa mwafaka kwa hadithi hii ni
    1. Mnyonge hana haki.
    2. Meskia hachoki.
    3. Tupuuze haki za watoto.
    4. Ajira ya watoto.

Soma kifungu kifuatacho kisha uyajibu maswali 41-50
Rehema alikuwa mtoto wa tatu katika familia ya Mzee Kazamoyo. Alikuwa mziwanda kwa kuzaliwa na mama penda raha. Nduguze walikuwa Yusufu na Yohana
Hawa walikuwa wavulana watanashati sana. Rehema alikuwa banati mmoja tu miongoni mwa ghulamu wawili. Mzee aliwalea vizuri sana wanawe, kwa heshima na adabu, kwa utu na ubinadamu. Wavulana walikuwa wacheshi kama vinyago. Naye binti alikuwa malaika. Kwa upole na wema, Rehema alikuwa nambari moja. Watu wengi walimpenda na kumheshimu sana. Kweli heshima si utumwa. Lakini Mzee Kazamoyo alikuwa simba.
Mzee Kazamoyo alikuwa mwindaji haramu kwa jina jingine,jangili. Aliwaua wanyama pori kisha akauza nyama kwa wenye hoteli na vilabu vya starehe vya mjini. Kitendo hiki cha kuwaua wanyama, hakikumpendeza Rehema.
“Wanyama lazima walindwe badala ya kuwaua" alisema kimoyomoyo. “Mbona baba anaharibu maliasili? alizidi kuuliza. "Watalii wakija kwetu watawaona wanyama gani? Msichana alisikitika zaidi.
Kusema kweli wanyama wakiwindwa kiholela na kuuwawa ovyo ovyo, hatutakuwa na wanyama pori siku zijazo. Tunapohifadhi mazingira, tunawahifadhi wanyama pia. Siku moja Mzee Kazamoyo alimshika kasuku kwa mtego akaja naye nyumbani. Alitengeneza tundu akamtia kasuku huyo ndani. Tundu lenyewe akalitundika kwenye dari upenuni.
Rehema alikuwa akimwangalia babake kwa makini sana tangu alipokuwa na kasuku mpaka kumfungia kwenye tundu. Hakumwona baba akimpa ndege yule punje ya mchele au mtama.

41. Katika aya ya pili Mzee Kazamoyo aliwalea wanawe kwa njia ifuatayo isipokuwa?
    1. Kwa taadhima. 
    2. Kwa ukatili.
    3. Kwa utu na ubinadamu.
    4. Kwa adabu. 
42. Kulingana na habari uliyoisoma Mzee
    Kazamoyo alikuwa akifanya kazi gani? 
    1. Alikuwa akifanya kazi ofisini. 
    2. Alikuwa akiuza ndege aina ya kawaida. 
    3. Alikuwa mkulima hodari.
    4. Alikuwa mwindaji wa wanyama pori. 
43. Ni kweli kusema kuwa
    1.  Mzee Kazamoyo alikuwa kitinda mimba kwa kuzaliwa. 
    2. Mzee Kazamoyo alikuwa mzalendo halisi ya nchi yake. 
    3. Rehema alikuwa mchapakazi shuleni. 
    4. Rehema ndiye aliyekuwa mtoto wa kwanza katika familia hiyo. 
44. Neno wanyamapori kama ilivyotumika katika makala haya unaweza pia kuitwa ! 
    1. binadamu.
    2. vimelea.
    3. hayawani.
    4. nyuni. 
45. Kinyume cha utumwa ni 
    1. uwazi.
    2. undugu. 
    3. ufungwa. .
    4. uhuru.
46. Mwandishi ametaja Mzee Kazamoyo kuwa simba maanake?
    1. Alikuwa mfalme katika kijiji hicho.
    2. Alikuwa mkali kwa hivyo aliogopwa kwake. 
    3. Ni mzee aliyependa simba.
    4. Aliwinda simba sana. 
47. Kati ya orodha ifuatayo ni gani ndege pekee?
    1. Chiriku, kasuku, mbayuwayu, njiwa. 
    2. Kasuku, korongo, mjomba, kuku. 
    3. Kasuku, nzige, tandu, mbuni.
    4. Sibli, njiwa, kaka, korongo. 
48. Kulingana na taarifa ni nini hakikumfurahisha Rehema? 
    1. Maisha yake mwenyewe. 
    2. Hatujaambiwa. 
    3. Kitendo cha babake.
    4. Kitendo chake baadaye. 
49. Baada ya Mzee Kazamoyo kumnasa ndege aliweka wapi? 
    1. Alihifadhi kwenye ghala. 
    2. Aliweka juu ya nyumba yake huku akaingiza kwenye paa. 
    3. Alimtengengezea nyumba mzuri nje ya nyumba.
    4. Alimwua na kuuza kwa wenye hoteli.
50. Kichwa mwafaka cha taarifa hii ni
    1. Wanyamapori. 
    2. Kisa cha simba.
    3. Mwindaji hodari wa ndege. 
    4. Mzee Kaza moyo na familia yake.

Marking Scheme

Insha

Andika insha ya kuvutia kuendeleza maneno uliyopewa.
Tulisikia kelele kwenye barabara iliyopo karibu na shule yetu. Sote tukatoka madarasani mwetu na ........................................

KISWAHILI
DARASA LA 8
MWISHO WA MUHULA WA 2

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila nafasi umepewa majibu manne hapo. Jaza kila pengo kwa kuchagua jawabu lifaalo zaidi.

Nchi     1       Kenya hujivunia umoja na      2       wa hali ya juu.     3      kuna makabila mengi, lugha ya Kiswahili    4        na wakenya wa makabila mbalimbali ili     5         Vilevile wimbo wa taifa, michezo na bendera ya taifa husaidia    6       magugu ya ukabila na chuki. Kila binadamu, bila      7       kabila wala lugha yake, ana umuhimu mkubwa. Tunapoishi       8       amani na umoja, bila shaka uchumi wetu utaimarika Ni vyema kukumbuka kuwa    9     

1. A.la                         B.ya                         C.mwa                      D. kwa
2. A. mgawanyiko       B. utengano             C. utangamano        D. vurugu
3. A. Ingawa               B. Licha ya               C. Lakini                   D. Hata hivyo
4. A. hutangazwa        B.husomwa             C. huandikwa            D. hutumiwa
5. A. kuwastawisha na kuwalenga
   B. kuwadunisha na kuwajenga
   C. kuwaunganisha na kuwatambulisha
   D. kuwahamasisha na kuwalinganisha
6. A. kupanda              B. kupalilia                C. kung'oa             D. kunyunyizia
7. A. kujua                   B. kujali                     C. kuthamini          D. kutambua
8. A. katikati                 B. kwa                      C. ndani ya            D. kwenye
9. A. umoja ni nguvu utengoni ni udhaifu
   B. chururu si ndondondo
   C. akiba halozi
   D. haba na haba hujaza kibaba

Kijana   10    aliketi pale   11   baada ya hakimu kuamua kwamba afungwe kwa miaka kumi. Alifungwa kwa sababu ya utapeli   12    aliufanya akitumia simu. Pesa hizo za wizi zilimtajirisha hadi   13    katika jumba la kifahari.   14   siku yake ya arubaini ilikaribia, nayo ilipofika alikula    15    kwelikweli.

10. A. yeyote           B. ambaye            C. mwenye            D. mwenyewe
11. A. gerezani        B. rumande           C. kizimbani          D. chupani
12. A. ambao           B. ambayo            C. ambalo              D. ambaye
13. A. akahama       B. akaguria            C. akahamishwa   D. akagurisha
14. A. Kumbe           B. Pengine            C. Kwa sababu     D. Labda
15. A. njama            B. nyama ya ulimi  C gumzo               D. kalenda

Kuanzia nambari 16 mpaka 30. jibu kila  swali kulingana na maagizo uliyopewa.

16. Chagua orodha yenye vielezi vya idadi pekee.
    1. mmoja, wengi, wachache
    2. polepole, vizuri, haraka.
    3. mapema, asubuhi, jana,
    4. sana, tena, aghalabu.
17. Maneno yafuatayo yatakuwaje katika kamusi kuanzia la kwanza hadi la mwisho?
    1. 1. Bahati
       2. Babaika 
       3. Bahari
       4. Baidika
    2. (iii), (i), (iv). (ii)
    3. (i), (iv) (iii) (i)
    4. (ii).(iii) .(i) (iv)
    5. (ii), (iii), (iv), (i)
18. Ni orodha ipi yenye nomino za ngeli ya YA-YA pekee?
    1. maji, mate, mapishi.
    2. mazingira, mapishi, malezi.
    3. magonjwa, maumbo, maisha.
    4. manukato, mafuta, maradhi.
19. Sentensi gani iliyo sahihi kati ya hizi?
    1. Mbuzi wowote watachinjwa kesho.
    2. Kitabu chenyewe kiliandikiwa ni chake.
    3. Nguo ile ingine itafuliwa
    4. Gari jeupe ni ya mwalimu. 
20. Chagua sentensi iliyotumia ki kuonyesha wakati endelezi.
    1. Ukienda nyumbani uniambie.
    2. Mbuzi alikuwa akilala fisi alipompata
    3. Watoto walimwona alipotembea kijeshi
    4. kijibwa chake kimepotea.
21. 'Mawazo, hasira, furaha' ni mifano ya nomino za aina gani?
    1. Nomino za pekee
    2. Nomino za dhahania .
    3. Nomino za kawaida
    4. Nomino za wingi. 
22. Tambua sentensi ambayo inaonyesha istiara kati ya hizi.
    1. Wageni wote waliowasili ni malaika
    2. Mji ule ulimpokea kwa mikono miwi
    3. Wazazi wamekaa nyumbani wakisubiri watoto wao wachanga wawanunulie chakula
    4. Watu walijaa uwanjani hadi nafasi ya nzi kutua ikakosekana.
23. Chagua ukanusho wa sentensi: Kitabu kilichopotea kimepatikana.
    1. Kitabu kilichopotea hakikupatikana.
    2. Kitabu kisichopotea hakijapatikana
    3. Kitabu kisichopotea hakikupatikana
    4. Kitabu kilichopotea hakijapatikana. 
24. Neno gani lililo na silabi nne kati ya haya?
    1. Potelea
    2. Lala
    3. Mbuzi
    4. Mbaya
25. Chagua sentensi inayomaanisha kuwa Musa hakuchelewa kazini kwa kuwa aliamka mapema
    1. Musa asingechelewa kazini angeamka mapema
    2. Musa asingeamka mapema angechelewa kazini
    3. Musa angeamka mapema angechelewa kazini.
    4. Musa angechelewa kazini angeamka mapema
26. Maelezo gani ambayo si sahihi kuhusu neno shinda?
    1. Kuwa na ugumu wa kutendeka.
    2. Ni kuwa wa kwanza katika mashindano.
    3. Ni kukaa mahali mchana wote.
    4. Ni dhiki au matatizo
27. Sentensi ipi iliyotumia kiunganishi kwa usahihi?
    1. Maadamu alimshauri vizuri hakufaulu.
    2. Ilhali mtoto ameanguka hajalia.
    3. Umeshindwa kununua baiskeli sembuse gari!
    4. Minghairi ya kununua gari alisafiri haraka
28. Chagua orodha yenye aina za mashain pekee.
    1. Utenzi, mizani, kibwagizo
    2. Ngojera, tarbia, utenzi.
    3. Ukwapi, utao, mwandamizi.
    4. Mwanzo, mloto, mleo.
29. Tambua sentensi iliyotumia kivumishi cha idadi ya nafasi katika orodha
    1. Mwanafunzi wa pili anajua kuogelea.
    2. Madawati mengi yamepakwa rangi
    3. Mama amenunua marinda mawili.
    4. Mipira michache imenunuliwa. 
30. Wakati wa macheo, jua huwa upande gani wa dira?
    1. Mashariki
    2. Magharibi
    3. Kaskazini
    4. Kusini

Soma taarifa ifuatayo kisha ujibu maswali kutoka 31 hadi 40.

Ni nani mwenye akili razini awezaye kupata hata lepe la usingizi usiku kama huo? Niligaagaa kitandani huku nimetawaliwa na kiwewe na wasiwasi uliopiku ule wa mwasi. Niliwaza na kuwazua jinsi siku iliyofuata ingekuwa keshoye, ilikuwa siku ya kutangazwa kwa matokeo ya uchaguzi wa gatuzi letu Uchaguzi huo mdogo ulifanyika baada ya aliyekuwa gavana wetu kufumwa na mvi wa manaya katika ajali ya barabarani. Bila shaka, hakuna aliyetarajia kwamba ningekuwa nambari ya pili, sembuse nambari ya kwanza? Ilikuwa wazi kama pengo kuwa ningeburura mgwisho. Tangu lini mja asiyekuwa na misuli ya kihela akaibuka mshindi katika kinyang'anyiro chochote cha uchaguzi? Licha ya kuwa mkata aliyekatwakatwa na ukata, nilitoka katika kabila lenye watu wachache mno.

Asubuhi ilipofika, nilichukua baiskeli yangu na kuiendesha polepole huku wafuasi wangu wakinishangilia nilipopita. Tuliwasili katika ukumbi wa kaunti ya Ingusi, ambapo matokeo ya uchaguzi huo yangetangaziwa. Ukumbi huo ulijaa sisisi ya watu wake kwa waume, wazee kwa vijana, waliosoma kwa wasiosoma. Mashangingi ya wapinzani wangu yalikuwa yameegeshwa pale nje. Maafisa wa polisi walizunguka hapa na pale ili kuhakikisha kuwa hakuna uhalifu uliotokea.

Afisa wa tume ya uchaguzi alipokichukua kinasasauti, kila mtu alitulia tuli kama maji mtungini. Kimya cha makaburini kilitanda kote, hata unywele ungedondoka chini ungesikika kama mlipuko wa bomu katika ukimya huo, afisa huyo alikoroma na kupasua ukimya uliokuwa umetawala. "Mshindi wa uchaguzi huu ni Amani Mlachake". Wote walionipinga waliduwaa kama mja aliyedungwa sindano ya ganzi. Wengine wote waliokuwa wakigombea kiti hicho walidhani kuwa walikuwa katika ndoto mbaya. Rafiki yangu Nyangweso na kundi lake la watumbuizaji walianza kupiga isukuti. Akina mama walisakata densi ya mabega yao. Vijana wenzangu waliniinua juu kwa furaha. Sherehe na shangwe hizo zilifanyika bila kujali mipaka ya ukabila.

Hewaa! Jua la mabadiliko lilikuwa limechomoza. Hiyo ilikuwa siku mpya. Tofauti na hapo awali, uchaguzi wa kiongozi ulikuwa umefanyika bila kuzingatia kuwa mkono mtupu haulambwi. Wale waliodhani kuwa wangechaguliwa madhali walikuwa wakiwarambisha wapigakura asali walinamisha vichwa vyao kwa tahayuri Walikuwa wamekula inwande. Aidha, waliokuwa wakijipiga kifua kuwa kiongozi alichaguliwa kwa kuegemea dhana ya ukubwa wa kabila lake waliinamisha vichwa na kujiendea zao.

Niliutuliza umati uliokuwa umepandwa na jazba. Hamrerehamrere na chereko zilipotulia, nilichukua kinasasauti ili niwashukuru raia walioniunga mkono. "Ninawapa shukrani za dhati kutoka sakafuni pa mtima wangu. Ninawakumbusha kwamba ahadi zote nilizowapa hazikuwa ahadi za Kiswahili. Vilevile, ninawapa shukrani kwa uzalendo wenu. Shughuli za uchaguzi zilifanyika bila fujo wala vurugu. Hata baada ya mshindi kutangazwa, sijaona visa vya uharibifu wa mali kama hapo awali. Nyinyi ni mashujaa na wazalendo kindakindaki."

31. Kwa mujibu wa aya ya kwanza:
    1. msemaji alishindwa kulala kwa kuwa hakujua kama matokeo ya uchaguzi yangetangazwa
    2. msemaji hakutarajiwa kuwa nambari ya pili bali ya kwanza
    3. watu walitarajia kuwa msemaji angekuwa wa mwisho katika uchaguzi
    4. msemaji alikuwa tajiri aliyetoka katika kabila la watu wachache mno.
32. Juhudi za msemaji kuwa kiongozi zilikumbwa na changamoto gani hasa?
    1. Umaskini na ukabila
    2. Ufisadi na utepetevu
    3. Utapeli na unyanyapaa
    4. Ukata na utapeli
33. Nahau zifuatazo zina maana sawa na 'kufumwa na mvi wa manaya' ila 
    1. kukata kamba
    2. kuaga dunia
    3. kuacha mkono
    4. kuenda nguu 
34. Maneno, hata unywele ungedondoka chini ungesikika kama mlipuko wa bomu ni mfano wa Tani yani ya lugha?
    1. tashbihi
    2. istiara
    3. chuku
    4. tanakali
35. Matokeo ya uchaguzi yalipotangazwa
    1. kila mtu alifurahia matokeo
    2. kila mtu alienda nyumbani
    3. watu wengi walifurahi lakini wengine hawakuamini
    4. watu wote walimwinua msemaji kwa furaha.
36. Maneno, hiyo ilikuwa siku mpya' yana maana kwamba ilikuwa siku ya
    1. uchaguzi
    2. mabadiliko
    3. sherehe
    4. matokeo
37. Kulingana na aya ya nne, ni kweli kuwa
    1. jua lilipochomoza lilileta mabadiliko
    2. uchaguzi huo ulikuwa tofauti na wa siku za awali
    3. watu walishindwa kuulamba mkono mtupu
    4. ushindi wa msemaji ulifanya watu wajipige kifua
38. Ufahamu huu unatufundisha kwamba:
    1. tusiogope kujaribu jambo hata kama hali ni ngumu
    2. tuheshimu watu wa makabila yetu kushinda wa makabila mengine
    3. tuchague viongozi ambao wana pesa pekee
    4. watu ambao hawana pesa hawawezi wakafaulu katika jambo lolote.
39. Kwa nini msemaji anawashukuru wapigakura katika aya ya mwisho?
    1. Walimpigia kura vizuri.
    2. Waliungana kusherehekea ushindi wake
    3. Walipiga kura kwa amani bila fujo wala vurugu
    4. Walifanya kazi kwa bidii na umoja 
40. Kulingana na mwandishi, alipanga kuzingatia methali gani katika aya ya mwisho?
    1. Jitihada haiondoi kudura.
    2. Dau la mnyonge haliendi joshi.
    3. Mkono mtupu haulambwi.
    4. Ahadi ni deni na dawa ya deni ni kulipa

Soma taarifa ifuatayo kisha ujibu maswali 41 mpaka 50.

Ukeketaji ni dhuluma ambayo huendelezwa na baadhi ya jamii humu nchini. Licha ya serikali kujifunga kibwebwe ili kukabiliana na jinamizi hili, bado linatishia kuendelea kuharibu mustakabali wa vijulanga wa kike humu nchini. Kuna viongozi wa kidini hapa nchini ambao huegemea mila na desturi za jadi katika jamii na ambao kisiri huunga mkono ukeketaji, hivyo basi kuhujumu vita dhidi ya ukeketaji. Pia hali ni tofauti kabisa ambapo shughuli hiyo ambayo zamani iliendeshwa kisiri vichakani hasa huko mashinani, leo hii imekuwa ni biashara ya faida na ambapo kuna wauguz ambao hulipwa ili kukeketa katika usiri wa vyumba vya kifahari na pia katika hospitali

Aidha, kuna wakuu wa kiusalama ambao wamethibitisha kuwa wauguzi wengine wamejiunga na wale ambao wamekataa katakata kutupilia mbali tohara ya wanawake katika jamii. Wengi wac wanachochewa na tamaa ya kujipa pato. Hii ni ithibati ya kutosha kuwa umaskini ni mojawapo ya vizingiti vikubwa katika vita dhidi ya ukeketaji. Hata hivyo, si umaskini tu bali pia unyama. Unyama huu unatokana na ukweli kwamba ukeketaji huu una madhara si haba kwa yule anayekeketwa. Kwa hivyo, mtu anayethamini hela anazopewa kushinda maslahi ya mwenzake ni mwovu anayefaa kutiwa mbaroni na kuozea katika jel

Uchunguzi wa hivi karibuni umedhihirisha kuwa idadi kubwa ya wale waliokumbatia ukeketaji huu ama hawajui madhara yake au wanajitia tu hamnazo. Kuna wale ambao kwa kupofushwa na kauli kuwa mwacha mila ni mtumwa, wanajitolea mhanga kiasi cha kuwakeketa hata wasichana ambao wangali tumboni. Ni faradhi kila mkenya afahamu kuwa njia za kitamaduni za ukeketaji zina madhara si haba. Uvujaji wa damu kiasi cha kusababisha kifo ni mojawapo tu ya athari hizo Isitoshe, ngariba alikuwa na mazoea ya kutumia kijembe kimoja kuwapasha wasichana kadhaa tohara. Hali hii ilitokea kuwa rutuba ya kukuza maangamizi.

Ukeketaji wowote ule, uwe wa kale au wa kisasa, humwathiri mhusika kisaikolojia. Dhuluma hii huweza kumfanya mhusika huyo asijichukie tu bali pia jamii nzima iliyochangia kumletea madhila. Baadhi ya wale waliopitia ukatili kama huu, wasiposaidiwa kupona majeraha ya moyoni, huweza kulipiza kisasi kwa wenzao au hata kuishi maisha yaliyosheheni uchungu na maumivu ya ndani kwa ndani.

Ni jukumu la kila mkenya kutathmini faida tunazopata kutokana na mila na desturi zetu. Mila na desturi zisizokuwa na umuhimu wowote zitupiliwe mbali. Ukeketaji una faida gani? Wale waliokeketwa wanawashindia nini wale ambao hawajakeketwa? Tukilipiga suala hili darubini tutang'amua kuwa ukeketaji hauleti faida yoyote. Ni msisitizo utokao kwa wanajamii wanaodai kuwa mwacha mila ni mtumwa. Je, hawajui kuwa mwacha mila potovu ni mtume?

41. Aya ya kwanza inadokeza kuwa ukeketaji
    1. huendelezwa na jamii zote humu nchini
    2. unatishia kuimeza serikali humu nchini
    3. unaendelea ingawa serikali imekuwa ikijaribu kukabiliana nao
    4. unaunga mkono kisiri viongozi wa kidini.
42. Makala yanaeleza kuwa ukeketaji siku hizi;
    1. hauna tofauti kubwa na wa hapo awali.
    2. hauendeshwi kabisa huko mashinani na vijijini
    3. ni biashara ambayo inaleta faida kote nchini
    4. hufanywa kisiri hospitalini na katika majumba ya kifahari.
43. Ni nini hasa kinachowafanya wauguzi wajiunge na shughuli ya ukeketaji? 
    1. Uzalendo
    2. Umaskini
    3. Utamaduni 
    4. Ukale 
44. Kwa mujibu wa aya ya pili, imebainika kwamba;
    1. tunafaa kuwathamini wenzetu kushinda hela tunazoahidiwa
    2. umaskini ndiyo sababu pekee inayoendeleza ukeketaji
    3. idadi ya wauguzi ambao wanaendeleza ukeketaji inazidi kupungua.
    4. waliopatikana wakiendeleza ukeketaji walitiwa mbaroni na kuozea jela.
45. Maneno, 'wanajitia tu hamnazo' yana maana gani jinsi yalivyotumika katika kifungu?
    1. Wanajipeleka jela
    2. Wanajifanya kuwa hawajui.
    3. Wanajiletea shida
    4. Wanashirikiana na wakeketaji.
46. Aya ya tatu inadokeza kuwa madhara ya ukeketaji ni;
    1. kifo na athari za kisaikolojia
    2. ugonjwa wa UKIMWI na athari za kisaikolojia
    3. kifo na kusambaza ugonjwa wa UKIMWI
    4. uvujaji wa damu na madhara ya kisaikolojia 
47. maumivu ya ndani kwa ndani' ni yale ambayo:
    1. hayana athari zozote
    2. yanaonekana na kila mmoja
    3. hayawezi yakatulizwa
    4. yanamtesa mtu ingawa hayaonekani 
48. Makala haya yanaeleza kuwa ukeketaji wa kale au wa kisasa;
    1. haumwathiri mhusika kisaikolojia
    2. hufanya mhusika asijichukie
    3. hufanya mhusika ajichukie na pia kuichukia jamii iliyohusika
    4. hulipiza kisasi kwa wenzao.
49. Ili kukabiliana na ukeketaji, tunafaa
    1. kufunza athari za UKIMWI na kuwatia mbaroni
    2. kuimarisha uchumi na kufunza jamii madhara yake.
    3. kuonyesha jamii madhara na kuondoa umaskini
    4. kufunza jamii madhara ya umaskini na kuimarisha ukeketaji.
50. Aya ya mwisho inabaini wazi kuwa,
    1. mila zinaweza zikawa na faida na nyingine zina madhara
    2. mila zina madhara pekee
    3. mila hazina faida yoyote
    4. tufuate mila zote za kiafrika

MARKING SCHEME

1. B
2. C
3. A
4. D
5. C
6. C
7. B
8. B
9. A
10. D
11. A
12. A
13. B
14. A
15. D
16. D
17. C
18. D
19. A
20. B
21. B
22. A
23. D
24. A
25. B
26. D
27. C
28. B
29. A
30. A
31. A
32. A
33. D
34. C
35. C
36. B
37. B
38. A
39. C
40. D
41. C
42. D
43. B
44. A
45. B
46. C
47. D
48. C
49. B
50. A

SEHEMU YA KWANZA:LUGHA
SOMA MAAGIZO HAYA KWA MAKINI 

1. Umepewa kijikaratasi hiki cha maswali na karatasi ya majibu. Kijikatatasi hiki kina naswali 50. 
2. Katika karatasi ya majibu hakikisha umeandika:
   1. Jina lako
   2. Jina la shule yako

MASWALI

Kamilisha kifungu hiki kw akujaza nafasi kwa kuchagua kiteuzi kifaacho.
Hati nadhifu ni hati safi. Ni mwandiko _1__ na matatizo_2_. Herufi___3_ hutakiwa kuwa sawa, kuna herufi za kuweka vitone; ni__4_vitone hivyo viwepo. Kama ni herufi_5____kukunjwa chini au jau ya msitari_6__kukunjwa. Baadhi ya herufi huwa na vistari juu, kwa__7_ vistari hivyo hupaswa kuwekwa. Mwandiko unatakiwa uwe__8_wastani __9__ mkubwa sana _10_mdogo sana, usomeke vilivyo. Haifai kuka__11___ au kufutafuta kazi iliyoandikwa. Mwandiko12_unavutia na_13__machoni hata kabla ya mtu kukisoma
__14__kilichoandikwa. Jifunze kuandika_ 15_ 

1.                    
   1. isiyo
   2. yasiyo 
   3. usio
   4. usiwo
2.                      
   1. lolote
   2. zozote
   3. yoyote
   4. yeyote
3.                            
   1. yote
   2. zote
   3. wote
   4. lote
4.                          
   1. nzuri
   2. vizuri
   3. uzuri
   4. zuri 
5.                          
   1. za
   2. ya
   3. kwa
   4. kunafaa
6.                        
   1. linafaa
   2. zinafaa
   3. tunafaa
   4. hilo
7.                            
   1. hapo 
   2. hiyo
   3. hivyo
   4. kwa
8.                          
   1. ya
   2. wa
   3. na
   4. isiwe
9.                        
   1. kusiwe
   2. zisiwe
   3. usiwe 
   4. tena
10.                        
    1. pengine 
    2. zaidi
    3. au
    4. katakata
11.                    
    1. takata
    2. kutakasa
    3. takataka
    4. nzuri
12.                      
    1. zuri
    2. mizuri
    3. mzuri 
    4. kupendeza
13.                            
    1. kupendwa
    2. kupendesa
    3. kupendea
    4. hiki
14.                      
    1. hilo 
    2. kile
    3. hiyo
    4. mzuri
15.                    
    1. bora
    2. viema
    3. vyema
    4. ta

Tegua kitendawili hii:.

16. Ndege wengi baharini
    1. jua
    2. nyota
    3. gari
    4. meza 
17. Umbo hili utaliitaje?
    
    
    1. tufe
    2. maraba
    3. mche
    4. mstatili
18. Tunasema biwi la simanzi, pia tunasema .................... la moshi. 
    1. wingu
    2. mtungo 
    3. mvuke
    4.  mkuroro
19. Katika kamusi, neno la tatu litakuwa lipi?
    1. landa
    2. lafudhi
    3. lahani
    4. laiki
20. Mchele, mawele na wimbi ni nafaka ilhali ng'ombe, mbuzi, kondoo na nguruwe ni
    1. hombwe
    2. ombwe
    3. hongwe
    4. howa
21. Shuka ni teremka. Shuka pia ni:
    1. kifaa cha kukatia hasa miti 
    2. kitambaa kinachotandikwa kitandani
    3. ndege mkubwa mwenye mbawa za kahawia
    4. mnazi mchanga unaochomoza
22. Katika uwakifishaji, sauti (') huitwaje? 
    1. kituo
    2. kipumuo
    3. king'ongo 
    4. hisi 
23. Majina haya ni ya ngeli gani? Maji, mafuta, maisha, manukato
    1. YA-YA
    2. U-ZI
    3. U-YA
    4. MA-MA
24. Gari la majangili liliegeshwa....................njia.
    1. kando mwa 
    2. kando ya
    3. kando kwa
    4. kando na
25. Nahau, piga mafarba haina maana ya
    1. kumzandiki mtu
    2. kumlaghai mtu
    3. kumghilibu mtu
    4. kumsema mtu
26. Mshororo wa tatu katika shairi la tarbia huitwa
    1. mloto
    2. mleo
    3. tathlitha
    4. utao
27. Wachezaji wanane kwa tisa ndio huitwa
    1. thumuni tisa
    2. tusui nane
    3. thumuni nane
    4. themanini na tisa .
28. Kanusha sentensi hii
    Akinipiga nitalia
    1. kama hatanipiga sitalia
    2. asiponipiga nitalia
    3. akinipiga sitalia
    4. asiponipiga sitalia 
29. Ni nomino ipi isiyostahiki katika orodha ifuatayo? 
    1. mtu
    2. mvulana 
    3. daktari
    4. juma 
30. Kutokana na kitenzi "andika" hatupati nomino
    1. mwandishi
    2. kuandikika 
    3. uandishi
    4. mwandiko

Soma kifungu kifuqtacho kisha ujibu maswali kutoka 31 hadi 40.
Dalili za mvua ni mawingu. Baada ya kiangazi cha miezi tandatu, hatimaye mawingu yalitana angani. Wakulima walijawa na furaha kwa tumaini la kupata afueni ya mazao. Kila mtu alionekana shambani akiwa na jembe mkononi kwa kwamini kuwa achanikaye kwenye mpini hafi njaa.
Hatimaye jioni moja, kiza kiligubika nchi ikawa kama chumba kilichozimwa taa. Kwa ghafla mimweko na mingurumo ya radi ilisikika na kufuatwa na matone mazito yaliyosikika kwenye mapaa ya nyumba kijijini. Watu waliimba nyimbo za kumshukuru. Jalali kwa kuwajaalia mvua pamoja na kutoa dua za kushukuru.
Usiku ule mvua ilinyesha kwa makeke na upepo uliangusha miti na hata kubomoa nyumba zilizokuwa hafifu. Vifijo, hoi na nderemo viligeuka kuwa kwikwi za vilio kwa kupoteza mali na makao.
Mvua iliendelea kunyesha kidindia, siku zikaunda majuma ambayo hayakuchelewa kukomaa na a miezi. Kama kwamba Mungu alifungulia biluli akasahau, mvua ilinyesha kwa miezi takribani
la kupungua. Si wahenga walisema kuwa hakuna kapa isiyokuwa na usubi? Mito ilifurika, barabara zikaharibika, mashamba yakageuka kuwa vinamasoi huku watu wengi wakikosa makao.
Hewaa! Baada ya kisa mkasa. Ati hakuna msiba usiokuwa na mwenziwe. Katika hali ya sitaifahamu, mvua ilisababisha mlipuko wa maradhi mbalimbali. Wenye kipindupindu walitibiwa huku waliokuwa na homa ya matumbo wakipewa ushauri na walioumwa na mbu wakishughulikiwa kunako zahanati za muda. Hali hii haikukoma hata baada ya miezi minane mvua ilipopusa.
Si wenye ndimi za kihenga waliamba kuwa aisifuye mvua imemnyea?

31. Kiangazi cha miezi tandatu ndicho kipi?
    1. Miezi ya kutanda kwa mawingu 
    2. Miezi sita 
    3. Miezi ya kutanda mvua
    4. Miezi saba 
32. Mvua inayozungumziwa iliwapa nini wakulima?
    1. ukosefu wa sehemu za kujisetiri 
    2. wasiwasi wa kupoteza makao yao 
    3. wahaka kuhusu mafuriko
    4.  tumaini na afueni ya mazao
33. Mbona mwandishi anamithilisha dunia na chumba kilichozimwa taa? 
    1. ilivyokuwa anga baada ya mawingu kutanda 
    2. ilivyokuwa hali baada ya umeme kupotea
    3. baada ya upepo mkali kuzizima taa vyumbani
    4.  baada ya vyumba kukosa mwangaza 
34. Kwa mujibu wa aya ya pili, ni kipi kilichokuwa cha mwisho?
    1. Matone ya mvua 
    2. mingurumo ya radi
    3. mimweko ya umeme
    4. giza kufunika nchi 
35. Iliponyesha mvua usiku wa kwanza, watu walifanya yote ila
    1. kushukuru 
    2. kukashifu
    3. kupiga dua 
    4. kushangilia
36. Mvua inayonyesha kidindia ndiyo inayonyesha vipi?
    1. kwa wingi 
    2. bila kukoma 
    3. bila baridi
    4. na upepo mkali 
37. Mvua inayosemwa ilinyesha kwa muda gani?
    1. Thuluthi mbili za mwaka 
    2. Thumni mbili za mwaka
    3. Robo tatu za maka
    4. Sudusi tatu za mwaka 
38. Kwa mujibu wa aya ya nne, ni mambo mangapi ambayo yalitokea? 
    1. Matatu
    2. Manne 
    3. Matano
    4.  Mengi
39.  Kulingana na kifungu maradhi yaliyozuka hayakuwa pamoja na? 
    1. Malaria . 
    2. Kichocho 
    3. Waba
    4. Homa ya matumbo 
40. Kipe kifungu hiki kichwa mwafaka
    1. Maji ni uhai 
    2. Na ije baa iondoke baa 
    3. Hakuna kapa isiyokuwa na usubi
    4. Aisifuye mvua imemnyea

Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali kutoka 41 hadi 50.
Kungutu aliugud maradhi mabaya kwa muda mrefu. Alikonda sana. Hakuwa na nguvu za kutafuta chakula. Njaa ilimuuma si haba. Hakujua jinsi ya kutafuta chakula kwani ubongo wake haungefikiria vizuri.
Nyumbani kwake kulikuwa na nyasi nyingi sana ndefu. Huko kulijaa panzi lakini kunguru nangeweza kuwadona kwa sababu walitoroka. Panzi walimcheka kunguru mnyonge kwalkwa!kwa! kunguru alipokuwa akitembea siku moja aliwaona panzi wawili wakipigana kufa na kupona. Baadaye waliaga dunia, baada ya kuumizana na kupata majeraha mabaya sana.
Kunguru alitoka pahali alikuwa na kuwadona. Aliwala, walikuwa watamu ajabu. Alijaribu kutafuta panzi wengine waliokuwa wamekufa kwa sababu hakushiba. Hakufanikiwa hata kidogo.
Aliamua kuwachochea panzi, alitumia panzi moja mlafi kwa kumdanganya ati alikulia nyasi mbovu ilk Ji wengine walikuwa nyasi nzuri. Panzi mlafi alienda na akaanza kutoa fujo kwa panzi wengine. Vita vilizuka baina ya panzi. Kunguru alikuwa mbali akicheka na kusema, "Wajinga ndio waliwao."
Panzi wengi walikufa sana kutokana na vita vile, karibu wamalizane. Kunguru alizidi kuchochea panzi kuuana aijifanya rafiki aliyekuwa na hofu zaidi. Baada ya panzi wengi kufa, waliamua kumaliza vita ili wasimalizane. Baada ya vita, kunguru alionekana akiwala mizogo wa panzi waliokufa kwa furaha sana. Panzi walipoona hivyo walijua kunguru ni mwongo.

1. Kunguru alikonda kwa nini .
   1. aliugua muda mrefu 
   2. hakutaka kula 
   3. hakuwa na hamu ya kula
   4. hakukuwa na panzi 
2. Kwa nini kunguru hakujua jinsi ya kupata chakula? 
   1. Aliatafuta panzi 
   2. Alikuwa peke yake
   3. Ubongo wake haungefikiria vizuri
   4.  Panzi hawakufa
3. Kwa nini kunguru alitamani kuwala panzi wengine
   1. Panzi walikufa zaidi 
   2. Ni watamu sana
   3. Hakushiba
   4. Ili awe na nguvu 
4. Kunguru alipowatafuta panzi wengine
   1. hakuwapata 
   2. aliwapata 
   3. alichoka
   4. walitoroka
5. Kisawe cha neno maradhi ni 
   1. ugonjwa
   2. afya 
   3. njaa
   4. unyonge
6. Kusema vita vilizuka ni kusema kwamba
   1. vita viliendelea 
   2. vita vilianza
   3. vita vilikoma
   4. vita vilimalizwa 
7. Mnyama akiaga huitwa mzoga, je binadamu akiaga huitwa? 
   1. Mzoga
   2. Mtu 
   3. Maiti
   4. Jeneza 
8. Kunguru alitumia mbinu gani kupata chakula? 
   1. Kutafuta panzi waliokufa
   2. Alichochea vita kwa panzi 
   3. Alienda hospitalini
   4. Aliwinda panzi na akala nyasi
9. Panzi waliamua kumaliza vita wakati gani?
   1. Walipochoka kupiga 
   2. kunguru alipowacheka 
   3. walipouana sana .
   4. walipojua ulikuwa uwongo wa kunguru
10. Kichwa kifaacho habari hii ni
    1. vita vya panzi furaha ya kunguru 
    2. Uongo wa kunguru 
    3. panzi watamu 
    4. kunguru mgonjwa

MEALEKEZO YA KUSAHISHA

INSHA

Endeleza insha hii:
Asubuhi hiyo siku ya jumatatu tulipokuwa gwarideni, mwalimu mkuu.....................................................

INSHA MEALEKEZO YA KUSAHISHA

MARKING CRITERION
The composition will be assessed according to the following general guidelines.

• The maximuin mark will be 40 and the minimum mark 01.
• Does the script show that the candidate can communicate accurately, fluently and imaginatively in English?

Accurency (16 marks)

1. Correct tenses and agreement of verbs (4 marks)
2. Accurate use of vocabulary (4 marks) 
3. Following a sequence (4 marks)
4. Correct punctuation (4 marks)

Fluency (16 marks)

1. Words in correct order (4 marks)
2. Sentence connection and paragraphs (4 marks)
3. Correct spellings (4 marks)
4. Ideas developed in logic sequence (4 marks)

Imagination (8 marks)

1. Unusual but appropriate use of words and phrases (4 marks) 
2. Variety of structure (4 marks)
   NB: Please, teachers are requested to scrutinize this marking scheme before use, its worthy.

Soma vifungu vifuatavyo. Vina nafasi 1 mpaka 15. Kwa kila nafasi, umepewa majibu manne. Chagua jibu lifaalo zaidi kati ya yale uliyopewa.

Ili kuwa na jamii ___1___kila mmoja wetu anahitajika___2___, ___3___mstari wa mbele katika kuzungumza tu___4___ pia katika matendo yetu. Inaeleweka na kila mtu kuwa___5___ya mja hunena muungwana ni vitendo. Ni___6___letu kuhakikisha kuwa jamii yetu___7___. Hili linawezekana tu iwapo tutakuwa___8___katika kila tulitendalo. Kwa mfano, hatuwezi tukatarajia kuwa na jamii yenye bidii iwapo sisi ndisi___9___ Hilo haliwezekani.

1.  
   1. thabiti
   2. dhabiti
   3. mathubuti
   4. dhaifu
2.  
   1. kutolewa
   2. kujitoa
   3. kujitia
   4. kujitolea
3.  
   1. Usiwe
   2. Tuwe
   3. Mwe
   4. Tusiwe
4.  
   1. ingawa
   2. bali
   3. lakini
   4. mbali
5.  
   1. afua
   2. desturi
   3. ada
   4. kawaida
6.  
   1.  toleo
   2.  wajib
   3.  dhima
   4. jukumu
7.  
   1.  imeidilika
   2. imeadilika
   3.  imebaidilika
   4. imebainika
8.  
   1. vielelezo
   2. tegemeo
   3. vielezo
   4. vigezo
9.  
   1. tunaolaza damu
   2.  tunaokufa kikondoo
   3. tunaopiga moyo konde
   4. tunaojitolea mhanga

Baada ya___10___ na darasa la nane, niliamua kudurusu zaidi ili nifaulu. Sikutaka kuvuta mkia ___11___, ___12___kuhusu aina___13___maneno kama vile nomino, vitenzi na vielezi ambavyo pia huitwa ___14___ . Kuna vielezi vingi___15___ polepole, upesi, nyumbani na sokoni.

10.  
    1. kuungana
    2. kuunganishwa
    3. kujiunga
    4. kuunga
11.  
    1. tena
    2. asilani
    3. yamkini
    4. angalau
12.  
    1. Nimesoma
    2. Ninasoma
    3. Nilisoma
    4. Ningesoma
13.  
    1. ya
    2. wa
    3. na
    4. za
14.  
    1. viigizi 
    2. viarifa
    3. visifa
    4. viingizi
15.  
    1. :
    2. ;
    3. -
    4. ,

Kutoka swali la 16 - 30, chagua jibu sahihi kulingana na maagizo.

16. Chagua ukanusho wa: Mgeni aliyewasili ana kofia.
    1. Mgeni asiyewasili ana kofia.
    2. Mgeni asiyewasili hana kofia. 
    3. Mgeni aliyewasili huna kofia. 
    4. Mgeni aliyewasili hana kofia.
17. Tambua sentensi iliyo na kivumishi cha idadi katika orodha.
    1. Barabara zote zimejaa magari.
    2. Miti mingi imepandwa na wanafunzi.
    3. Mwalimu amesahihisha insha mbili.
    4. Kitabu hiki ni cha mwanafunzi wa pili.
18. Tambua matumizi ya 'ki' katika sentensi.
    Mpishi yule alipika akiimba.
    1. Kuonyesha vitenzi sambamba.
    2. Kuonyesha hali endelezi.
    3. Kuonyesha kufuatana kwa vitendo. 
    4. Kuonyesha hali ya masharti.
19. Sentensi ipi iliyo katika hali ya mazoea kati ya hizi?
    1. Wewe hukufika mapema tulivyoelewana.
    2. Mtoto atikaye shuleni mapema ndiye huyu.
    3. Alitembea huku ameangalia.
    4. Hungesoma kwa bidii hungefaulu.
20. maji, chai, uji' ni mfano ya nomino za aina gani?
    1. Nomino za hali
    2. Nomino za wingi 
    3. Nominoambata
    4. nomino za jamii.
21. Tambua nomino ambayo haijalinganishwa kwa usahihi na ngeli.
    1. moyo - U - ZI, U-I 
    2. kipepeo - KI-VI, A - WA
    3. ua - LI-YA, U - ZI
    4. moto - U-T; U-U
22. Chagua maelezo ambayo ni sahihi.
    1. Kitengele ni kiungo cha mkono kati ya kiwiko na bega. 
    2. Kwapa ni kiungo cha mwili kilicho juu ya bega. 
    3. Nyongo ni kiungo cha mwili kinachopatikana juu ya kiuno.
    4. Goko ni mfupa wa mbele unaotoka kwenye kifundo cha mguu mpaka kwenye goti.
23. Orodha ipi ambayo ni ya vihusishi pekee?
    1. langu, vyao, zake
    2. kabla ya, juu ya, baada ya
    3. licha ya, fauka ya, minghairi ya 
    4. ala, ebo, afanalek
24. .'a, e, i, o, u' ni mifano ya
    1. konsonanti
    2. silabi funge 
    3. vokali
    4. sautighuna.
25. Teua umoja wa: Vita huharibu maendeleo ya mataifa.
    1. Vita huharibu maendeleo ya taifa 
    2. Kita huharibu maendeleo ya taifa 
    3. Vita huharibu endeleo la taifa 
    4. Kita huharibu maendeleo la taifa.
26. Jibu lipi ambalo halijalinganishwa kwa usahihi? 
    1. fuma - fumua 
    2. chimba - chimbua
    3. pakia - pakua
    4. funga - fungua
27. Maamkizi gani yatumikayo wakati uliotofauti na mengine?
    1. Sabalheri
    2. Chewa
    3. Umeamkaje 
    4. Umeshindaje
28. Tambua sentensi iliyotumia kiunganishi kwa usahihi.
    1. Nipe aghalabu shilingi hamsini ninunulie kitabu.
    2. Umeshindwa kuandika aya moja sembuse insha nzima. 
    3. Mathalani umewasili, tutaanza safari.
    4. Bighairi ya kumnunulia nguo, pia alimnunulia kalamu.
29. Jibu lipi lenye kitenzi kilichoundwa kutokana na sifa? 
    1. cheka - mcheshi 
    2. mwalimu - funza
    3. vumilivu - vumilia
    4. mjuzi - ujuzi.
30. Mtoto ni kwa binadamu kama vile __________ ni kwa ndege.
    1. kinda 
    2. kifaranga 
    3. kiota 
    4. kizimba